الکسی ناوالنی، فعال مبارزه با فساد، از دیرباز سرشناس‌ترین چهره در میان مخالفان ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، بود.

این وبلاگ‌نویس ۴۷ ساله – کسی که یک بار از مسمومیت جان به در برده بود – هنگامی که داشت حکم حبس بلندمدت خود را سپری می‌کرد، بعد از حدود سه سال زندان در فوریه ۲۰۲۴ درگذشت.

سازمان زندان‌های روسیه گفت که او بعد از هواخوری «بدحال» و «تقریبا بلافاصله بی‌هوش شده بود». به گزارش رسانه‌های محلی، علت مرگ او هنوز مشخص نیست.

با وجود این که او نتوانسته بود پوتین را پای صندوق رای به چالش بکشد، حرف‌هایش همچنان بین بسیاری از روس‌ها نفوذ داشت و هنوز هم برای کرملین تهدید محسوب می‌شد.

کارزارهای گروه او از فسادهای گسترده در تقریبا تمامی سطوح حکومت روسیه پرده برداشته‌اند – شخص پوتین عمدتا هدف اصلی بود – و احکام زندان باعث شد که میلیون‌ها نفر در سراسر دنیا با چهره او آشنا شوند.

 

مسمومیت و زندان

آقای ناوالنی که سازمان‌هایش در روسیه «افراطی» لقب گرفته و ممنوع‌الفعالیت شده‌اند، چیزی نمانده بود که در اوت ۲۰۲۰ جان خود را به خاطر مسمومیت با ماده شیمیایی نوویچوک در سیبری از دست بدهد.

اما اطرافیانش او را با پرواز به برلین رساندند و بعد از چند ماه بهبود یافت، و روز ۱۷ ژانویه ۲۰۲۱ به روسیه برگشت و بلافاصله بازداشت شد.

طرفدارانش تجمعات گسترده‌ای در سراسر روسیه برگزار کردند که برخورد خشن پلیس را به همراه داشت، و هزاران نفر به خاطر برگزاری تجمعات بی‌مجوز بازداشت شدند.

او و حلقه اطرافش که با فساد مبارزه می‌کردند از نامزدی در انتخابات مجلس منع شدند، اما توانستند اپلیکیشنی برای «رای هوشمندانه» ایجاد کنند که رای‌دهندگان را تشویق می‌کرد به نامزدهایی رای دهند که بخت شکست دادن حزب روسیه متحد آقای پوتین را داشتند، کاری که باعث عصبانیت کرملین شد.

 

ویدیوی مبارزه با فسادی که میلیون‌ها نفر دیدند

صحبت همیشگی آقای ناوالنی این بود که حزب آقای پوتین پر از «دزد و کلاه‌بردار» است. او رئیس‌جمهور را متهم کرد که «حکومتی فئودالی» برای «مکیدن خون روسیه» ایجاد کرده است و قدرت را به تسخیر کرملین درآورده است. او مدعی بود که این نظام حمایتی مانند روسیه تزاری عمل می‌کند.

او به زبانی حرف می‌زد که برای جوانان روس آشنا بود و این زبان را به شکلی موثر به شبکه‌های اجتماعی برد. بنیاد مبارزه با فساد او با جزئیات از فساد رسمی پرده برمی‌داشت.

 

در پی بازداشت آقای ناوالنی در ژانویه ۲۰۲۱، تمیش ویدیوی «کاخ پوتین» را در یوتیوب منتشر کرد که بر کاخ بزرگ مجللی در ساحل دریای سیاه تمرکز داشت، کاخی که گفته می‌شود از طرف نزدیکان ثروتمند رییس‌جمهوری روسیه به آقای پوتین هدیه شده است.

این ویدیو بیش از ۱۰۰ میلیون بار دیده شده است. کرملین آن رد کرد، و آقای پوتین هم ادعاهایش را تکذیب کرد. سپس آرکیدی روتنبرگ، تاجر میلیاردر و از دوستان نزدیک آقای پوتین، گفت که صاحب کاخ است.

 

بعد از این که آقای ناوالنی در فوریه ۲۰۲۱ به زندان محکوم شد، دادگاه حقوق بشر اروپا با صدور رایی گفت که او باید بلافاصله آزاد شود، چرا که جانش در خطر است، اما روسیه این رای را نپذیرفت.

او که از مشکلات پا و کمر رنج می‌برد، در اعتراض به عدم رسیدگی درست مسئولان اردوگاه زندانیان ولادمیر در ۱۰۰ کیلومتری شرق مسکو دست به اعتصاب غذا زد.

سازمان عفو بین‌الملل، در اقدامی جنجالی، در همان ماه نام او را از فهرست زندانیان عقیدتی خارج کرد. اما در ادامه پذیرفت که این تصمیم به خاطر فشارهای «کارزاری هماهنگ» برای «حذف» نام او از این فهرست بوده است و او را دوباره در این فهرست قرار داد.

موضوع مناقشه، نظرات بیگانه‌ستیزانه‌ای بود که ناوالنی سال‌ها پیش مطرح کرده بود و پس هم نگرفته بود. ویدیوهایی از سال ۲۰۰۷ موجود است که او در آن‌ها اختلافات قومی را با خرابی دندان مقایسه می‌کند و مهاجران را به سوسک تشبیه می‌کند. او همچنین گفته بود که شبه‌جزیره کریمه «بالفعل به روسیه تعلق دارد»، در حالی که جامعه جهانی انضمام این منطقه به خاک روسیه در سال ۲۰۱۴ را محکوم کرده بود.

 

با این حال، دولت روسیه به مجازات آقای ناوالنی ادامه داد. در ژوئن ۲۰۲۲، طرفدارانش متوجه شدند که او دیگر در زندانی که محل گذراندن حکمش بود نیست و زنگ خطر را به صدا درآوردند. سازمان زندان‌ها در ادامه اذعان کرد که او به اردوگاهی به نام آی‌کی-۶ در ۲۵۰ کیلومتری شرق مسکو منتقل شده است که به وضعیت دشوارش شهره است. او می‌گفت که در این زندان مرتب به سلول انفرادی فرستاده می‌شود.

آخرین حکمش که در اوت ۲۰۲۳ توسط قضات صادر شد و دوره زندانش را به ۱۹ سال افزایش داد، به انتقالش به اردوگاهی شدیدا امنیتی منجر شد که معمولا جای خطرناکترین خلافکاران روسیه است.

پروفسور نینا خروشچوا، نتیجه نیکیتا خروشچف، رهبر سابق شوروی، و کارشناس امور بین‌المللی، در آن مقطع به بی‌بی‌سی گفت که برخورد سختی که با ناوالنی می‌شود بازتابی از این حقیقت است که آقای پوتین و رژیمش از نفوذ روزافزون کارزارهای آقای ناوالنی می‌ترسند.او با اشاره به ولدمورت، شخصیت خیالی داستان‌های هری پاتر که «اسمشونبر» هم خطاب می‌شود، گفت «پوتین حتی نامش را هم نمی‌آورد، هیچ کس در کرملین حق ندارد نامش را بیاورد.»

«ناوالنی تهدیدی برای قدرت و آبروی شخصی پوتین است. و پوتین هم برخورد نرمی با دشمنانش نمی‌کند و متاسفانه – به قول روس‌ها – بلیت دشمنی شخصی با پوتین هم به دست ناوالنی افتاد.»

 

ناوالنی چرا در زندان بود؟

در روز ۲ فوریه ۲۰۲۱، دادگاهی در مسکو آقای ناوالنی را به خاطر تخطی از شرایط محکومیت تعلیقی مربوط به پرونده کلاه‌برداری ۲۰۱۴ زندانی کرد.

او را متهم کردند به این که در طول سال ۲۰۲۰ به اندازه کافی خودش را به پلیس معرفی نکرده بود. تیم حقوقی او این ادعا را نامعقول خواند و گفت که مقامات آگاهی کامل داشتند که او به خاطر مسمومیت نوویچوک در برلین تحت مداوای اضطراری بوده است. او به دادگاه یادآور شد که بخشی از آن دوره را در کما به سر برده بود.

 

آقای ناوالنی گفت که بین ژانویه و اوت ۲۰۲۰، پیش از مسمومیت، ماهی دو بار خودش را به پلیس معرفی می‌کرد. او همچنین گفت که پرونده کلاه‌برداری هدفی جز بریدن صدایش نداشته است.

این پرونده مربوط بود به اتهام اختلاس از شعبه روسی شرکت محصولات آرایشی فرانسوی ایو روشه، و شرکتی به نام کیرفلس که در بازار چوب فعال است. برادرش اولگ را به مدت سه سال و نیم زندانی کردند و به خودش نیز حکمی به همان مدت اما تعلیقی دادند.

 

صدور این حکم در سال ۲۰۱۶ توسط دادگاه حقوق بشر اروپا محکوم شد، دادگاهی که تشخیص داد حقوق آقای ناوالنی زیر پا گذاشته شده است و به روسیه دستور داد که به او و برادرش غرامت پرداخت کند. اما دادگاه عالی روسیه در ادامه حکم اولیه را تایید کرد.

در ماه مارس ۲۰۲۲، او را با اتهام جدید اختلاس و بی‌احترامی به دادگاه به ۹ سال زندان دیگر محکوم کردند. بعد از این حکم بود که به زندانی در ۲۵۰ کیلومتری شرق مسکو فرستاده شد.

سپس در اوت ۲۰۲۳، دوباره به اتهام ایجاد و تامین مالی سازمان‌ها و فعالیت‌های افراطی به ۱۹ سال زندان دیگر محکوم شد. پیش از محاکمه، گفت که حکمی «استالینیستی» در انتظارش است که برای ترساندن دیگر مخالفان آقای پوتین طراحی شده است، اما از مردم روسیه خواست که در برابر «اشرار و دزدان کرملین» مقاومت کنند.

جان به در بردن از مسمومیت نوویچوک

نبرد آقای ناوالنی با پوتین ۶۹ سال بسیار شخصی بود. او رئیس‌جمهور را متهم کرد که به ماموران حکومتی دستور داده است مسمومش کنند – و این ادعا را در دادگاه نیز تکرار کرد.

او با تمسخر به دادگاه گفت «گله اصلی او از من این است که در تاریخ به عنوان مسموم‌کننده ثبت خواهد شد. ما الکساندر رهایی‌بخش را داشتیم، یاروسلاو فرزانه را داشتیم، و حالا هم قرار است ولادمیر مسموم‌کننده لباس زیر را داشته باشیم.»

ناوالنی توانسته بود در تماسی تلفنی یکی از ماموران اداره امنیت روسیه را گول بزند و او هم فاش کرده بود که سم نوویچوک را به لباس زیر آقای ناوالنی مالیده بودند. بعد از این بود که لباس زیر نقل صحبت‌ها در شبکه‌های اجتماعی شد.

 

در اوت ۲۰۲۰، ناوالنی در پروازی بر فرار سیبری بی‌هوش شد و به بیمارستانی در شهر امسک برده شد. آن فرود اضطراری جانش را نجات داد. سازمانی خیریه در آلمان توانست مقامات روسیه را راضی کند تا بگذارند او را برای درمان به برلین ببرند.

در ماه سپتامبر، دولت آلمان اعلام کرد که آزمایش‌های ارتش حاکی از «وجود مدرکی صریح دال بر استفاده از سمی از خانواده نوویچوک» است. کرملین هر گونه دخالتی را تکذیب کرد و مدارک مربوط به نوویچوک را نیز رد کرد.

اتحادیه اروپا در ادامه شش مقام بلندپایه روس و یک مرکز پژوهشی سلاح‌های شیمیایی را تحریم کرد، و آن‌ها را به دست داشتن مستقیم در این مسمومیت متهم کرد. روسیه نیز با تحریم‌های متقابل پاسخ داد.

نوویچوک همان سلاحی است که نزدیک بود جان سرگی اسکریپال، جاسوس سابق روسیه، و دخترش یولیا را در مارس ۲۰۱۸ در بریتانیا بگیرد. یک زن به خاطر تماس با نوویچوک درگذشت.

آقای پوتین اذعان کرد که حکومت بر کارهای آقای ناوالنی نظارت می‌کند، و مدعی شد که این تصمیمی موجه است چون جاسوسان آمریکایی به این وبلاگ‌نویس کمک می‌کردند.

بررسی‌های گروه بلینگکت نشان داد که سازمان امنیت فدرال روسیه، با وجود تکذیب رسمی، از مدت‌ها پیش آقای ناوالنی را تعقیب می‌کرده است. این گروه در عین حال نام مامورانی را که به مسموم کردن او مظنون بودند فاش کرد.

 

الکسی ناوالنی در یک نگاه

• متولد ۴ ژوئن ۱۹۷۶ در بوتین، روستایی در غرب مسکو
• مرگ در فوریه ۲۰۲۴ در یک زندان در مدار شمالگان در منطقه یامالو-ننتس
• در اوبنینسک، شهری در ۱۰۰ کیلومتری جنوب غربی مسکو بزرگ شد
• در سال ۱۹۹۸در رشته حقوق از دانشگاه دوستی ملل (پاتریس لومومبا) مسکو فارغ التحصیل شد
• در سال ۲۰۱۰ یک سال را در دانشگاه ییل در ایالات متحده گذراند
• قبل از زندانی شدن با همسرش یولیا در مسکو زندگی می کرد. آنها دو بچه دارند

کارزار مبارزه با فساد

هر چند که آقای ناوالنی در زندان محبوس بود، اما به یکی از صریحترین مخالفان جنگ اوکراین تبدیل شد. هنگامی که در ماه مه ۲۰۲۲ به دادگاه برده شد، آقای پوتین را متهم کرد که «جنگی احمقانه» را «بدون هدف و معنی» آغاز کرده است. و در ماه سپتامبر، با انتشار مقاله‌ای در روزنامه واشنگتن پست نخبگان روسیه را متهم کرد که «وسواسی ددمنشانه نسبت به اوکراین» دارند.

بنیاد او نیز وقتی که در زندان بود به مخالفت با دولت ادامه داد، و در برابر فراخوان حدود ۳۰۰ هزار نفر غیرنظامی برای جنگیدن در اوکراین موضع گرفت و قول داد که در داخل روسیه جنبشی «چریکی و زیرزمینی» باشد.

 

او سال‌ها اعتراضات سراسری را رهبری کرد، اما در سال ۲۰۱۸ به این بهانه که به کلاه‌برداری محکوم شده است به او اجازه ندادند که در انتخابات آقای پوتین را به چالش بکشد.

آقای ناوالنی با خطرات جانی موجود در روسیه آشنا بود، چرا که حتی پیش از مسمومیت نیز به او حمله شده بود. بارها نیز بازداشت شده است.

در سال ۲۰۱۹، هنگامی که در زندان بود به اگزما مبتلا شد، و تشخیص پزشکش این بود که شاید در معرض «نوعی ماده سمی» قرار گرفته بوده باشد.

دو بار هم ماده‌ای ضدعفونی‌کننده به نام زلیونکا رویش پاشیدند و دچار سوختگی شیمایی در یکی از چشم‌هایش شد.

او نخستین بار در سال ۲۰۰۸ در صحنه سیاسی روسیه ظاهر شد، هنگامی که درباره سوء مدیریت و فساد در بعضی از شرکت‌های بزرگ دولتی روسیه می‌نوشت.

یکی از روش‌هایش این بود که در شرکت‌های بزرگ نفتی و بانکی مقداری سهام می‌خرید و درباره نقص‌های مالی حساب‌های این شرکت‌ها سوال می‌پرسید.

 

وقتی در ژوئیه ۲۰۱۳ برای مدت کوتاهی به خاطر اختلاس در شهر کیروف زندانی شد، خیلی‌ها حکم ۵ ساله را سیاسی قلمداد کردند.

به شکلی نامنتظره از زندان آزاد شد تا در انتخابات شهرداری مسکو در سال ۲۰۱۳ نامزد شود، و توانست با کسب ۲۷ درصد آراء پس از سرگی سوبیانین، متحد پوتین، در جایگاه دوم قرار بگیرد.

این موفقیت برای خیلی‌ها خیره‌کننده بود، چرا که اصلا به تلویزیون دولتی دسترسی نداشت و صرفا به اینترنت و حرف مردم تکیه کرده بود.

ناوالنی به بی‌بی‌سی گفت که بهترین کاری که دولت‌های غربی می‌توانند برای عدالت در روسیه بکنند مبارزه با «پول‌های کثیف» است.

«من می‌خواهم کسانی که در فساد و آزار فعالان دست داشته‌اند از ورود به این کشورها منع شوند، که به آن‌ها ویزا داده نشود.»