گذار از تعریف فرهنگی و حرکت به سمت تعریف سیاسی از قومیت باعث شده که این هویتها بیشتر خود را ملت بنامند. کشمکش میان گفتمان حاکم و گفتمان غیر رسمی به حدی رسیده است که هویتهای مذکور در مراحل متفاوت تاریخی در جهت واگرایی سیاسی گام برداشته و خواسته های خود را تحت عنوانهای متفاوت مطرح کنند.

نمونهای این چالش: از تشکیل جمهوری آذربایجان و کردستان در سالهای پس از جنگ جهانی دوم گرفته تا خودمختاری طلبی آذری ها، کردها و بلوچ ها و ترکمن ها در سالهای پس از انقلاب و آنچه این روزها تحت عنوان فدرالیزم به عنوان مدل مطلوب آینده ایران از طرف هویتهای مذکور ارائه می شود و در این راستا کنگرهای تحت عنوان گنگره ملیتهای ایران فدرال نیز بوجود آمده است.

کردها یکی از این هویتها هستند که سابقه طولانی در تضاد با گفتمان حاکم دارند و همواره تلاش کرده اند که از طریق احزاب و گروهای فعال اجتماعی واکنشهای خود را در رابطه با تحولات سیاسی تنظیم کنند و رفتارهای خود را متناسب با منافع جامعه کرد سازمان بدهند.

یکی از عرصه هایی که کردها میزان همگرایی و واگرایی خود را با دولت مرکزی نشان داده اند، انتخابات است.

واکنش کردها به انتخابات بعد از پیروزی انقلاب ایران هیچگاه حول گفتمان رسمی نبوده و بیشتر واکنشی هویتی بوده به آنچه که کردها در چارجوب منافع جامعه کرد تلقی کرده اند.

از مجموع ١٠ انتخابات ریاست جمهوری و ٨ انتخابات مجلس شورای اسلامی، کردها رفتارهای متفاوتی از خود نشان داده اند که تحریم و مشارکت را در بر می گیرد. اما تحریم و مشارکت آ نها در طول حیات جمهوری اسلامی ایران تا به امروز به نوعی بیانگر برداشت و تصوری بوده است که آنها از حاکمیت داشته اند.

مثلا کردها در اولین انتخابات مجلس شرکت کردند چون به نظرشان می رسید که شرایط ساختاری در آن هنگام این اجازه را به آنها می داد که با حفظ هویت خود در قوه قانونگذاری کشور مشارکت کنند. نمونه دیگر از مشارکت بالای کردها در طول حیات جمهوری اسلامی به زمان اصلاحات بر می گردد. در هر دو حالت فرصتهای ساختاری که بوجود آمد، باعث شد که کردها خود را از حاشیه تحولات خارج کرده و میزان فاصله خود را با مرکز کاهش دهند. اما در موارد دیگر ما شاهد مشارکت بالای آنها در انتخابات نبودیم و آنها بیشتر نظاره گر انتخابات بوده اند تا بازیگر فعال آن.

در این نوشته سعی خواهیم کرد با مرور واکنش کردها درانتخابات سالهای پس از پیروزی انقلاب، تصوری را از واکنش احتمالی آنها به انتخابات مجلس نهم ارائه دهیم. به این منظور این واکنشها را در چهار دوره متفاوت مرور خواهیم کرد که عبارتند از:

• ١- انتخابات سالهای اولیه پس از انقلاب (سالهای جنگ در کردستان)
  ٢- انتخابات سالهای دوران سازندگی (جنگ و ترور رهبران کرد)
  ٣- انتخابات دوران اصلاحات (سالهای درهای باز و فروکش کردن جنگ)
  ۴- انتخابات پس از روی کار آمدن محمود احمدی نژاد (سالهای تنگتر شدن فضای سیاسی کردستان)

دوره اول، سالهای جنگ در کردستان

دوره اول تضاد کردها با حاکمیت از سالهای اول پس از انقلاب شروع می شود، یعنی دقیقا از زمانی که مذاکرات کردها و حکومت مرکزی به بن بست رسید.

این دوره از سال ١٣٥٨ تا ١٣٦٨ یعنی انتخاب اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان رئیس جمهور را در بر می گیرد.

در این سالها سه دوره انتخابات مجلس و چهار دوره انتخابات ریاست جمهوری برگزار می شود که بجز انتخابات دوره اول مجلس، همه دوره های دیگر از طرف نیروهای سیاسی کرد که عمده ترین آنها در آن زمان احزاب دمکرات و کومله بودند، تحریم شد.

جدا از انتخابات مجلس و ریاست جمهوری، عرصه چالش کردها با حاکمیت در انتخابات خبرگان نیز به وضوح دیده شد. در اولین انتخابات مجلس خبرگان دکتر عبدالرحمان قاسملو در آن شرکت کرد و موفق شد که رای لازم برای رفتن به مجلس مذکور را بدست آورد، اما بعدا بواسطه اختلافات کردها با دولت مرکزی، آیت الله خمینی ایشان را مفسد فی الارض خواند و در نتیجه رفتن قاسملو به تهران غیر ممکن شد.

در همان سالهای اول انقلاب یعنی در ١٠ فروردین ١٣٥٨ رفراندم قانون اساسی نیز برگزار شد که کردها آن را هم تحریم کردند. کشمکش میان کردها و حکومت مرکزی به حدی رسید که انتخابات به کارزاری میان احزاب کرد و دولت مرکزی تبدیل شد، به گونه ای که احزاب کرد از مردم خواستند که در انتخابات شرکت نکنند و حاکمیت هم از حربه های گوناگون جهت ترغیب یا ارعاب مردم جهت شرکت در انتخابات استفاده کرد.

از طرف دیگر هم وجود فضای جنگ مزید بر علت شده بود، چرا که قرار دادن مناطق کردنشین در حوضه مناطق جنگی و پلیسی بودن فضای کردستان و حضور نیروهای مسلح وابسته به احزاب دمکرات و کومله در منطقه باعث شده بود که انتخابات برای کردها جنبه فرمایشی پیدا کند و برای حاکمیت فرصتی برای به عرصه کشاندن نیروهای وابسته به خود تعبیر شود تا به گفته آنها از حضور "ضد انقلاب" جلوگیری شود.

دوره دوم، سالهای جنگ و ترور رهبران کرد

این دوره از سال ١٣٦٨ شروع شد و تا سال ١٣٧٦ ادامه پیدا کرد. آغاز این دوره همزمان است با سر کار آمدن آقای هاشمی رفسنجانی به عنوان رئیس جمهور. ترور دکتر عبدالرحمان قاسملو دبیر کل وقت حزب دمکرات در سال ١٣٦٨ در وین اتریش و همتای ایشان دکتر صادق شرفکندی در سال ١٣٧١ در برلین از رابطه کردها را با حکومت مرکزی تحت تاثیر خود قرار داد.

در این فاصله زمانی دو دوره انتخابات ریاست جمهوری و دو دوره انتخابات مجلس شواری اسلامی برگزار شد که همه آنها در مناطق کردنشین کاملا تحت تاثیر ترور رهبران کرد قرار گرفت، به گونه ای که دوره اول انتخاب آقای هاشمی رفسنجانی کمترین میزان مشارکت را از کردها دیدیم و در دوره دوم هم کردها به رقیب او یعنی احمد توکلی رای دادند.

رای کردها به آقای توکلی بیانگر "نه به حاکمیت" و در عین حال نشان دهنده میزان شکاف حاکمیت و مردم کرد تلقی شد، به گونه ای که آقای توکلی تنها در کردستان توانست از آقای هاشمی رفسنجانی پیشی بگیرد.

انتخابات مجلس هم در این دوره از شور و نشاط چندانی برخوادار نبود و تنها کسانی می توانستند که از فیلتر شورای نگهبان بگذرند که در جبهه مقابل احزاب کرد بودند. هر چند در این سالها از شدت فضای جنگی در کردستان (به معنای زد و خورد نیروهای کرد و نیروهای رژیم) تا حدودی کاسته شده بود، اما مسئله همچان وجود داشت. بهرحال شاید بتوان گفت که این دوره یکی از حساسترین دوره های گسترش یافتن میزان شکاف میان حاکمیت و کردها و افت میزان مشارکت آنها بود.

دوره سوم، سالهای بازگشت امید و فروکش کردن جنگ در کردستان

این دوره از انتخابات سال ١٣٧٦ ریاست جمهوری و سر کار آمدن محمد خاتمی آغاز شد و تا پایان ریاست جمهوری او در سال ١٣٨٤ ادامه یافت.

این دوره، دوره ای است که کردها در آن بالاترین میزان مشارکت را در انتخابات مجلس و ریاست جمهوری داشتند (میانگین مشارکت کردها از میانگین کل کشور بالاتر بود). یکی از نکات حائز اهمیت این دوره اشاره یا حمایت ضمنی حزب دمکرات کردستان ایران از انتخاب مجدد محمد خاتمی به عنوان رئیس جمهور کشور بود.

در سالهای مذکور دو دوره انتخابات ریاست جمهوری و دو دوره انتخابات مجلس نیز برگزار شد که در آن کردها بطور جدی وارد کارزار انتخابات شدند. هر چند در دوره اول ریاست جمهوری احزاب کرد از محمد خاتمی حمایت نکردند، اما سیر تحولات و فضای باز سیاسی که در کشور به وجود آمد باعث شد که آنها نیز خود را با مردم همگام کنند تا از میزان موانع موجود در راه تغییر کاسته شود.

کردها در این سالها در نتیجه باز شدن فضای سیاسی در قالب و شکلهای گوناگونی در جهت متشکل کردن خود برآمدند و در این جهت فراکسیون نمایندگان کرد مجلس شورای اسلامی، اصلاح طلبان کرد، نهادهای غیر دولتی، نشریات منطقه ای و دانشجویی، تشکل کردهای مقیم مرکز (تهران)، انجمنهای ادبی و بسیاری دیگر از نهادهای کوچک در مناطق کردنشین بوجود آمدند که بیانگر میزان امید و کمتر شدن میزان شکاف میان کردها و حکومت مرکزی بود.

آنچه اهمیت این دوره را بیشتر می کند، کاسته شدن از میزان عملیات مسلحانه از طرف نیروهای کرد و فاصله گرفتن احزاب کرد از گفتمان راه حل مسلحانه جهت حل پرسش کرد در ایران بود. چرا که باز شدن فضای سیاسی و افق دیدگاهی که کردها در این دوره نسبت به آینده خود در چارچوب ایران پیدا کردند، نوید بخش این موضوع بود که فعالیت سیاسی می تواند دستاوردی به مراتب بیشتری در برابر مبارزه مسلحانه برای کردها داشته باشد.

دوره چهارم، دوره تنگتر شدن فضای سیاسی در کردستان

با افول اصلاحات و قدرت گرفتن گفتمان اصولگراها فضای سیاسی و فرهنگی در کردستان ایران نیز به یکباره تنگتر شد. سالهای پس از اصلاحات مصادف شد با مسلط شدن تفکر نظامی بر حوزه عمومی و خصوصی مردم کرد.

از طرف دیگر شکست اصلاحات و به حاشیه رانده شدن کردها باعث شد که همزمان با بازگشت نظامیان به عرصه قدرت در مناطق کردنشین، گفتمان مبارزه مسلحانه نیز جان تازه ای بگیرد و گروهی دیگر وارد بازی سیاسی کردستان ایران شوند که احزاب دمکرات و کومله را مورد انتقاد قرار دهد که چرا مبارزه مسلحانه را از دستور کار خود خارج کرده اند و عرصه را برای حاکمیت خالی گذاشته اند.

بهرحال در دوره مذکور تا کنون دو دوره انتخابات ریاست جمهوری و یک انتخابات مجلس برگزار شده است و دومین انتخابات مجلس در پیش است.

نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری و هشتمین دوره انتخابات مجلس کاملا تحت تاثیر عدم موفقیت اصلاح طلبان در تغییر ساختار سیاسی کشور قرار گرفت و رای دهندگان این استدلال را مطرح می کردند که آنها نتوانستند خواسته های مردم را برآورده کنند.

اما حساسترین مقطع این دوره هنگامی بود که انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری در ایران کلید خورد و فضای عمومی کشور دوباره به اصلاح طلبان متمایل شد. در این میان یکی از نامزدهای انتخابات، آقای کروبی، از حقوق قومیتها سخن به میان آورد و سعی کرد که در این مسیر نظر آنها را جلب کند.

جامعه کرد که در آن شرایط تقسیم شده بود، عده ای از نیروهای سیاسی همچون انشعابیون از حزب دمکرات، حزب آزادی کردستان و تعداد دیگری از گروهای سیاسی حمایت خود را از آقای کروبی و برنامه های او اعلام کردند و از مردم و هواداران خود خواستند که به آقای کروبی رای دهند.

از طرف دیگر احزاب دمکرات و کومله انتخابات را به طور کلی تحریم کردند. اما نتیجه انتخابات که در آن کردها همچون شهروندان سایر مناطق ایران در سطح وسیعی شرکت کردند، بر وفق مراد طرفداران شرکت در انتخابات پیش نرفت و در حالیکه بسیاری از کردها بر این نظر بودند که میرحسین موسوی برنده انتخابات خواهد شد، محمود احمدی نژاد پیروز انتخابات معرفی شد.

اعتراضاتی که بعد از انتخابات انجام گرفت و سرکوبهای همگام با آن واکنشهای متعددی را از طرف مردم در پی داشت، اما کردها که همواره از شرایط به وجود آمده همچون اعتراضات مردمی استفاده می کردند، این بار هیچ واکنشی از خود نشان ندادند، به گونه ای که احساس می شد حالتی از سرخودگی سیاسی فضای کردستان را احاطه کرده بود.

سر کار آمدن دوبار آقای احمدی نژاد استدلال گروهایی را تقویت کرد که انتخابات را تحریم کرده بودند و این گروها آنرا به نوعی نشان دهنده شناخت درست آنها از ماهیت جمهوری اسلامی ایران قلمداد می کنند.

اکنون با نزدیک شدن دهمین دوره انتخابات مجلس ایران این پرسش مطرح می شود که واکنش کردها به این انتخابات چگونه خواهد بود؟ برای پاسخ دادن به این سئوال می توان از واکنش نیروهای سیاسی و اندک صداهای که از داخل کردستان ایران شنیده می شود بهره گرفت.

احزاب کرد عمدتا بر این اعتقاد هستند که انتخابات پیش رو را باید تحریم کرد، به این منظور احزابی همچون دمکرات و کومله قدیم و جدید از هر دو طرف با صدور بیانیه از مردم کرد درخواست کرده اند که در انتخابت شرکت نکنند و سعی کنند که در روز انتخابات از خانه های خود خارج نشوند.

گروه هایی همچون اصلاح طلبان کرد نیز از همان روش اصلاح طلبان مرکز پیروی کرده و به شیوهای تلویحی از مردم خواسته اند که در انتخابات شرکت نکنند.

اما گروهی دیگر که در این سالها تحت عنوان "جبهه متحد کرد" فعالیت خود را در مناطق کردنشین ایران آغاز کرده است، آمادگی خود را جهت شرکت در انتخابات اعلام کرده و از مردم کرد خواسته است که در این مسیر این گروه را همراهی کنند.

انتخابات مجلس و انتخابات ریاست جمهوری در ایران ساختاری کاملا متفاوت دارند. اگر در انتخابات ریاست جمهوری امکان این وجود دارد که مردم تمام کشور همصدا از نامزدی خاصی حمایت کنند، در انتخابات مجلس مسائل هویتی، منطقه ای، محلی و عوامل خرد دیگر می تواند رفتار رای دهندگان را تحت تاثیر قرار دهد.

این امر می تواند در مورد مناطق کردنشین هم صادق باشد. اما در مجموع با توجه به شناختی که از رفتار سیاسی کردها وجود دارد، انتظار می رود که انتخابات پیش رو در کردستان از شوق و نشاطی که آیت الله خامنه ای، رهبر ایران انتظار دارد، برخواردار نباشد؛ مخصوصا که در این سالها فضای امنیتی در کردستان سنگین تر شده، اعتراضات مدنی بیشتری اتفاق افتاده و اغلب نیروهای سیاسی کرد هم انتخابات را تحریم کرده اند.

* حسام دست پیش استاد علوم سیاسی دانشگاه صلاح الدین اربیل در شمال عراق است