امنیتی ساختن پرسش کرد در ایران

هنگامی که برای ادامه تحصیل راهی تهران شدم، اولین شب خوابگاه را با جوانی از نواحی مرکزی ایران سپری کردم. در حالی که ساعت ٤ نصف شب بود. اما چراغ اتاق هنوز روشن بود.

بالاخره طاقتم سرآمد و از دوستم خواستم لامپ که اتاق را خاموش کند. اما در مقابل با حالتی از ترس و اضطراب از من پرسید، راست است که کردها سر می برند؟

بیان تجربه مذکور نشان از این دارد که وجود کردها تا آن اندازه امنیتی شده که نه تنها حاکمیت آن را برای خود تهدید می داند، بلکه چنان نشان داده شده که تهدیدی برای شهروندان عادی هم به نظر برسد.

امروز بعد از تقریبا یک دهه و نیم از آن روزها، ایران وارد دوران تازه ای از حیات سیاسی خود می شود. دوره ای که دولت جدید، وزیر اطلاعات محمد خاتمی را مسئول رسیدگی به خواسته هویت‌های سرکوب شده یا قومیت ها می کند. انتخاب علی یونسی اما سئوالات جدیدی را مطرح کرده است.

قبل از هر چیز کردها از خود می پرسند که آیا حیات انسانی و سیاسی ما همچنان در حوزه امنیتی قابل تعریف است؟ آیا نیروهای مرکزنشین همچنان کردها را عاملی ضدامنیتی می دانند؟ آیا هرگونه راهکاری جهت پاسخگوئی به خواسته هویت‌های غیر رسمی باید از دالان‌های وزارت اطلاعات و نیروهای امنیتی عبور کند؟

عمده نظریات مربوط به امنیت در حوزه علوم سیاسی و روابط بین الملل حول مفهوم دولت و ملت شکل گرفته اند. در جائیکه دولت عامل امنیت فرض می شود در مقابل ملت بنای مشروعیتی این امنیت را تضمین می کند. چنین نگرشی دولت و ملت را حول مفهومی به نام " امنیت ملی" گرد هم می آورد.

در دنیای امروز که عصر جهانی شدن نام گرفته، هنوز این مفهوم بنای بسیاری از سیاست‌های داخلی و خارجی است. اما فارغ از رهیافت کلاسیک از خوانش امنیت که آنرا حقیقتی همیشگی معرفی می کند، آیا می توان به سازوکار امنیتی ساختن پرداخت؟ به این معنا که آنچه ما بر آن بر چسب امنیتی می زنیم، برخواسته از سازوکاری زبانی است که از این طریق مکانیسم خودی و غیرخودی را تعریف و بازتعریف می کند.

از طرف دیگر می توان اینگونه استدلال کرد که مفهومی به نام امنیت، معنای خارجی ندارد، بلکه تنها رابطه ای میان فرد امنیتی ساز و مخاطبان او است.

با در نظر گرفتن فرض مذکور نگاهی به روند امنیتی ساختن پرسش کرد در ایران خواهیم انداخت تا به این سئوال اساسی جواب دهیم که آیا کردها عامل ضدامینتی هستند یا چنین برچسبی برآمده از بازیگران امنیت ساز است؟

تجربه های شخصی مشترک نشان می دهد که آنچه نیروهای امنیت ساز در صدد اشاعه آن هستند می تواند در کوچکترین سطح جامعه که فرد باشد هم دیده شود.

پس جدا از نظام فکری حاکم، افکار عمومی یک کشور هم می تواند به همان نسبت در تعریف و بازتعریف مفهوم امنیتی ساختن از دیگری نقش ایفا کند.

در دوران پهلوی مفهومی از امنیت به جامعه القاء شد که در آن پروژه دولت-ملت سازی از بیشترین نقش برخوردار بود. روند مذکور با انقلاب اسلامی صورتی ایدئولوژیک به خود گرفت.

در واقع روندی که حول دستگاه حاکم در مسیر دولت-ملت سازی سازماندهی شده بود، صورتی مقدس و مذهبی به خود گرفت.

شهروندانی که ایران برای آنها ماهیتی هویتی (به معنای سرزمینی) به خود گرفته بود، با آمدن جمهوری اسلامی صورتی متافیزیکی از سرزمین برایشان معنی شد که ارض موعود ( امام زمانی) است.

با مرور شرایط مذکور نقش نیروهای امنیتی ساز، حول زمینه ای که باید امینتی شود، آشکار می شود. در این میان تنها سوژه امنیتی شده می ماند که در تعامل گفتمان حاکم و جامعه مشخص می شود.

ایران دوران جمهوری اسلامی مملو از نیروهایی است که نقش بارزی در امنیتی ساختن ایفا می کنند. اما زمینه هایی که برچسب امنیتی ساختن صورت کارکردی به خود می گیرد متفاوت است.

به فرض مثال به بسیاری از گروه های مخالف حکومت منافق از خدا بی خبر خطاب می شود. همچنین هویت های سرکوب شده تجزیه طلب و عامل استکبار قلمداد می شوند.

در این میان امکان تسامح و خارج شدن از دایره امنیتی شدن برای گروهای مذکور متفاوت است. برای مثال در انتخابات اخیر بسیاری از نیروهای مخالف حاکمیت به پای صندوقهای رای رفتند و در همان حال رهبر جمهوری اسلامی هم بطور غیر مستقیم امکان گشایش سیاسی را یادآور شد.

اما در مقابل گروهای دیگر سرنوشت مشابهی نداشتند.

توافقنامه احزاب دموکرات و کومله و واکنش جمهوری اسلامی و نیروهای مخالف آن در خارج کشور چنان تند و بی پروا و یکسان بود که گویا هر دو طیف به کردها به عنوان عامل ضدامنیتی نگاه می کنند.

پس باید اذعان کرد که بازیگر امنیت ساز در مشخص کردن سوژه امنیتی در داخل و خارج کشور بسیار ماهرانه عمل کرده است.

در این میان حال که علی یونسی سکان رسیدگی به هویت‌های سرکوب شده را در دست گرفته، باید چه انتظاری داشت؟ آیا بازیگر امنیتی ساز در صدد کم رنگ کردن زمینه های امنیتی ساز از هویت‌های مذکور گام برخواهد داشت؟ یا صورت دیگری از سازوکار امنیت سازی را در پیش خواهد گرفت؟

آنچه جمهوری اسلامی در صدد آن است تنها نمونه موجود نیست. اگر نگاهی به عراق دوره صدام یا سوریه امروزی بیندازیم متوجه خواهیم شد که تجربه های فراوانی در منطقه وجود دارد. اما به نظر می رسد که جمهوری سلامی ایران درصدد تجربه راهی است که ترکیه در حال اجرای آن است.

در ترکیه " هاکان فیدان " مسئول اجرای دستور کاری است که حزب عدالت و توسعه جهت پاسخگوئی به پرسش کرد در دستور کار خود قرار داده است. فیدان دارای همان پستی است که قبلا یونسی آن‌را برعهده داشت. اما آیا تجربه مذکور می تواند در ایران جوابگو باشد؟

در ترکیه قبل از آنکه هاکان فیدان وارد عمل شود، نخست وزیر این کشور در صدد برآمد که زمینه‌هایی که سوژه امنیتی را تولید یا بازتولید می کند، تغییر دهد. به عبارتی دیگر صورت گفتمانی دولت-ملت و در نتیجه آن امنیت ملی را تا اندازه ای تغییر داد. پس از این مرحله بود که فیدان به عنوان بازیگر وارد بازی شد تا سازوکار جدیدی را فراهم کند.

اما به نظر می رسد که ایران با بازیگر امنیتی ساز شروع کرده است. به این معنا که صورت گفتمانی که قالب اصلی در امنیتی ساختن است را به کنار گذاشته و بازیگر امنیتی ساز نقش اصلی را ایفا می کند

به هرحال با آمدن روحانی روزنه امیدی جهت گذار از دوران امنیتی ساختن فضای سیاسی پدید آمده است. اما آنچه تا به حال شاهد آن هستیم تنها تغییر گفتمانی است که نقش نیروهای امنیتی ساز در عرصه بین المللی را کم رنگ کرده است.

به قول مصطفی تاج زاده نمی توان فقط در سیاست خارجی از خود "نرمش قهرمانانه" نشان داد و در داخل هیچ گونه اصلاحی انجام نداد.

بخشی از معادله دموکراتیک شدن فضای ایران به هویت‌های سرکوب شده بر می گردد. گذرا دموکراتیک نیاز به تغییر گفتمانی دارد که زمینه های امنیتی ساختن را از بین می برد.

این امر میسر نخواهد شد تا زمانی که هویت های سرکوب شده دینی و قومی از دایره امنیتی شدن خارج شوند.