ایران بعد از توافق هسته ای به کجا می رود؟

بررسی تاثیر توافق هسته ای بر هر یک از متغیرهای ذکر شده، البته نیازمند تحقیقی جداگانه است. اما در ارزیابی فهرست وار از فضای معادلات داخلی ایران، می توان به طرح گمانه زنی هایی اولیه در مورد تغییرات احتمالی هر یک از این متغیرها پرداخت.

فضای افکار عمومی

به نظر می رسد که توافق هسته ای، در کوتاه مدت یا حتی میان مدت محبوبیت دولت حسن روحانی را افزایش می دهد. از بعد روانی، مذاکره موفق دیپلمات های ایرانی با نمایندگان قدرت های بزرگ جهان، "نوع جدیدی" از غرور ملی را ایجاد کرده که افکار عمومی ایران، پیشتر با آن آشنا نبوده است.

از بعد عملی اما، این توافق در طیف وسیعی از شهروندان انتظار بهبود ملموس در وضعیت معیشتی را ایجاد می کند. انتظاری که مسئولان دولت حسن روحانی، از طریق تاکیدات مکرر بر تأثیر تحریم ها بر زندگی مردم، در افزایش آن نقش تعیین کننده ای داشته اند.

این در حالی است که شتاب و میزان تغییر در وضعیت زندگی ایرانیان، که بخش مهمی از آن در عوامل ساختاری ریشه دارد، لزوماً در حد انتظارات ایجاد شده نخواهد بود. در چنین فضایی محبوبیت دولت روحانی در بخشی بزرگ از جامعه، به شدت تحت تاثیر میزان تغییرات معیشتی در فضای بعد از تحریم ها قرار می گیرد.

همزمان، بخش هایی از جامعه نیز، از دولت حسن روحانی انتظار دارند که پس از به نتیجه رساندن اولویت اصلی خود، تلاش بیشتری برای تحقق وعده های انتخاباتیش در زمینه های اجتماعی و سیاسی انجام دهد. محبوبیت دولت در میان این بخش نیز، کاملا تحت تاثیر میزان تغییرات سیاسی و اجتماعی در فضای جدید خواهد بود.

معادلات داخلی حکومت

هرچند امضای توافق هسته ای، بدون موافقت آیت الله خامنه ای غیرممکن بوده، اما در این توافق، امکان تامین برخی از "خط قرمز های" اعلام شده توسط او وجود نداشته است. ممنوعیت مصاحبه با متخصصان هسته ای یا بازدید از مراکز نظامی ایران، از جمله این خط قرمزها هستند.

رهبر ایران قاعدتاً با توافق امضا شده مخالفت نمی کند، اما در عین حال، با حملات بخشی از محافظه کاران به مسئولان مذاکرات هم مخالفت نخواهد کرد. این محافظه کاران، احتمالاً بعد از توافق، دولت روحانی را به خاطر "بی توجهی به خط قرمزهای رهبر" مورد انتقاد قرار می دهند.

آنها همچنین، فرآیند اجرای توافق هسته ای را به دقت زیر ذره بین می گذارند و هر گونه سخت گیری غرب در این ارتباط را، به عنوان نشانه ای از اثبات پیش بینی آیت الله خامنه ای برجسته خواهند کرد، که در آغاز مذاکرات گفته بود به نتایج آن خوش بین نیست.

با وجود همه اینها، نباید فراموش کرد که بخش دیگری از محافظه کاران، حامی مذاکرات هسته ای و دولت روحانی هستند. افرادی که دامنه آنها از علی لاریجانی رئیس مجلس و حسن فیروزآبادی رئیس ستاد کل نیروهای مسلح گرفته تا علی اکبر ناطق رئیس بازرسی ویزه دفتر رهبری گسترده شده است.

می توان انتظار داشت که توافق هسته ای، حداقل در کوتاه مدت موضع این گروه از محافظه کاران را در دفاع از دولت حسن روحانی تقویت کند.

انتخابات آینده

هرچند توافق هسته ای، منطقا باعث افزایش محبوبیت حامیان حسن روحانی در انتخابات مجلس آینده می شود، اما معلوم نیست که چه تعداد از این حامیان، اجازه کاندیدا شدن را داشته باشند.

شورای نگهبان، قاعدتا در رد صلاحیت گسترده حامیان اصلاح طلب دولت مشکل زیادی نخواهد داشت. با وجود این، رد صلاحیت حامیان محاظه کار دولت، دشوارتر خواهد بود.

انتخابات بعدی مجلس، در عین حال برای اولین بار همزمان با انتخابات مجلس خبرگان رهبری برگزاری می شود. با توجه به ۷۶ سال سن آیت الله خامنه ای و ۸ سال دوره مجلس خبرگان، غیرممکن نیست که مجلس آینده انتخاب کننده جانشین رهبری باشد و همین موضوع، انتظار هرگونه نرمش شورای نگهبان را بر سر تایید صلاحیت کاندیدها منتفی می کند.

همه اینها منطقا باعث می شود تا دولت آقای روحانی، در موضوع صلاحیت کاندیداهای مجلس و خبرگان، چالش سختی را با محافظه کاران رقیب در پیش رو داشته باشد.

در دراز مدت اما به دست آمدن توافق هسته ای، احتمالا از همین حالا محافظه کاران حاکم را نگران انتخابات ریاست جمهوری آینده هم می کند؛ انتخاباتی که در آن علاوه بر حسن روحانی، محمدجواد ظریف هم شانس نقش آفرینی موثر را خواهد داشت.

وضعیت اصلاح طلبان و منتقدان

مشکل بتوان تصور کرد که توافق هسته ای، تأثیری معنی داری بر وضعیت حقوق بشر یا شرایط اصلاح طلبان و منتقدان حکومت داشته باشد.

نهادهای قضایی و امنیتی زیر نظر رهبری، در دو سال گذشته تلاشی منسجم را انجام داده اند تا نشان دهند نرمش بر سر پرونده هسته ای، به معنی عقب نشینی جمهوری اسلامی از سایر خط قرمزهایش – از جمله در موضوعات سیاسی و فرهنگی – نیست. انتظار می رود که چنین رویه ای در دوران بعد از توافق هسته ای نیز، با تداوم سخت گیری سیاسی و امنیتی با منتقدان ادامه داشته باشد.

این، البته به معنی نفی احتمال هر گونه گشایش مقطعی در فضای سیاسی و اجتماعی در شرایط جدید نیست، اما شواهد کافی وجود ندارد که انتظار نوعی "روند گشایش فضا" را چنین شرایطی توضیح بدهد.

روابط خارجی ایران

آیت الله خامنه ای بعد از تفاهم لوزان تاکید کرد که اگر مذاکره هسته ای با آمریکا خوب پیش برود، در موضعات دیگر هم می توان با آنها مذاکره کرد. سوابق رهبر ایران نشان می دهد که وی به حفظ "چهره سازش ناپذیر" خود در مقابل غرب اهمیت زیادی می دهد و شاید به همین علت باشد که وقتی - استثنائا- در ارتباط با آمریکا موضعی منعطف می گیرد، از اهمیت ویژه برخوردار است.

می توان انتظار داشت که در صورت اجرای کم تنش توافق هسته ای، زمینه افزایش همکاری با ایالات متحده در موضوع بعدی، مثلا در مبارزه با داعش، فراهم بشود. هرچند کماکان، گمانه زنی در مورد تغییراتی در حد "عادی سازی روابط با امریکا"، بسیار شتابزده به نظر می رسد.

از سوی دیگر در صورتی که فرآیند اجرای توافق، به تنش های شدید میان ایران و غرب منجر شود، دورنمای هر گونه همکاری بعدی کاملا مبهم خواهد بود.

فضای اقتصاد

میزان دارایی ها بلوکه شده ایران بر اثر تحریم ها، حدود ۱۲۰ میلیارد دلار تخمین زده می شود. همین تحریم ها – در کنار کاهش قیمت نفت - باعث شده تا درآمد سالانه نفتی ایران از ۱۲۰ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۰ به ۲۴ میلیارد دلار در سال جاری برسد.

دولت آقای روحانی، که در گذشته برای جبران کاهش درآمد خود بودجه پروژه های زیربنایی را کاهش داده، اعلام کرده که بخشی از درآمد حاصل از رفع تحریم ها را به جبران همین کاهش اختصاص می دهد. لغو تحریم ها از سوی دیگر، طبیعتا دست دولت را در تامین خدمات و کالاهای مصرفی بازتر می کند، سرمایه گذاری خارجی در ایران را افزایش می دهد و بر رشد اقتصادی تاثیر مثبت خواهد داشت.

در عین حال، سرازیر شدن پول حاصل از لغو تحریم ها به کشور، ممکن است به افزایش فساد و تشدید رقابت میان دستگاه های مختلف حکومتی برای هزینه کردن منجر شود.

از جمله، دستگاه هایی که دولت نظارتی بر نحوه هزینه شدن بودجه آنها ندارد و ممکن است درآمد اضافی خود را، در زمینه هایی ناهمسو با سیاست های دولت، یا حتی در جهت مقابله با این سیاست ها به کار بگیرند.