رفتن به محتوای اصلی

مناسبات ما با دموکراسی و اقتدارگرایی؟
24.01.2022 - 16:12

مقدمه

زمانی کارل مارکس نوشت که آنچه وی از سوسیالیسم می گوید، به دور از خیالپرستی های ارتجاعی سوسیالیستها ی تخیلی است، چون بر اساس علم بنا شده است. اما، تاریخ درمسیری خلاف نظریات وی پبش رفت و معلوم شد نظریه "سوسیالیسم علمی" او نیز مشابه تئوریهای متقدمان وی، عمیقا خیال پرستانه بوده است.

ظاهرا همه انسان ها، از خصیصه ممتازی به نام "حس تشخیص بدیهیات" برخوردار اند (Common Sense) که در تنظیم واکنش آنان، در برابر عوامل بیرونی و جهت یابی صحیح نقش ایفا میکند. این حس میتواند تحت تاثیر عوامل متعدد غیربیولوژیک، همچون پروپاگاندا، اطلاعات نادرست و ایدئولوژیهای تام گرا تضغیف شده و یا حتی از کار بیفتد. تجربه شوروی و فروپاشی آن، که قاطع ترین دلیل بر ورشکستگی قطعی نظریه" سوسیالیسم علمی" در دهه پایانی قرن بیستم بود، بخشی از پیروان "سوسیالیسم علمی" را از دگمهای پیشین رهانید و پنجره ای در مقابل آنها برای باز اندیشی گشود، اما آن "Common Sense " در بخش عمده ای از رهبری و کادرهای حزب توده ایران مطلقا کارگر نیفتاد. در طیف گسترده دیگری که اصطلاحا چپ نو و بخش بزرگی از منسوبین"فدایی" را شامل میشد، آن فروپاشی، موجباتی را برای تامل و تعمق فراهم کرد، اما این درنگ برای "تشخیص بدیهیات" چندان به عمق نرفت و برخی از دگمهای بنیادین پیشین، به تدریج تحت عنوانها و مضامین به ظاهر نو، دوباره سازی شدند. ره آورد نهایی این تحرک نسبی فکری در این بخش، تناقضات نظری پنهان و آشکار متعددی بود که تا به امروز ادامه یافته و  بعد از سالیان طولانی، هنوز هم اراده ای جدی برای رهایی از آن ها شکل نگرفته است.

 

درنگی بر گذشته و حال

این نوشته، به عمد، از اشاره به هویت فکری محافل کوچک و بی تاثیر دیگری که فاقد common sense  هستند خود داری کرده است، با وجود این در یک نگاه کلی، اغلب شخصیتهای منفرد، احزاب و  یا محافلی که هویت خود را با ترم جادویی"چپ سوسیالیستی" تبیین میکنند، علیرغم هر تفاوتی واختلاف نظری هم که با یکدیگردارند، بر سر یک موضوع و وظیفه مشترک متفق القول اند. آنها، مثل گذشته، خود را صاحبان انحصاری رسالتی میدانند، که گویا تاریخ برای تدارک امر برکندن بنیاد سرمایه داری و ساختن بهشت سوسیالیستی بر دوش آنها نهاده است. در واقع ، چنین تصوری از هویت و هدف غایی خود، مشابه همان صلاحیت و نقشی است که نظریه ولایت فقهی ، برای ساختن جامعه عدل اسلامی بر عهده پیروان خود گذاشته است.

اما این مشابهت، با عناصر اعتقادی دیگر هم تقویت می شود. قبل از انقلاب اسلامی، عدالت سوسیالیستی برای مدافعین آن، امری زمینی، نقد و قابل دسترس و لی بهشت شیعیان، امری فرازمینی و خیالی بود و سوسیالیستها تدارک مقدمات و برقراری عدالت اجتماعی را بر روي زمین، از برتری های خود نسبت به پیروان خیال پرست اسلام میدانستند.

فقه شیعه برای تعدیل جنبه غیر نقد وعده های خود و حفظ نفوذ کلام و اتوریته آن بر پیروانش ، سدها سال پیش از این، زبردستانه، یک ناجی جهانی به نام امام دوازدهم را خلق کرده بود، که زمان ظهورش را هیچ کس نمیتوانست بداند. برای غلبه بر چنین امر مجهولی، نظریه ولایت فقهی میتوانست روحانیت شیعه را تا آماده شدن شرایط ظهور امام غایب، در موقعیت رهبری و هدایت جامعه اسلامی قرار دهد و پیروان را به کپی بر داری و در عین حال رقابت با شعارهای آرمانی و سوسیایستی چپ ایرانی، در سده اخیر قادر سازد. پیدایی گرایشات فکری منتسب به شریعتی و مجاهدین خلق ازپی آمدهای نفوذ گفتمانی ایده های سوسیالیستی، در میان مخالفان مذهبی سلطنت بود.

 

اما، تنها بعد از انقلاب اسلامی بود، که چپ سوسیالیست ایرانی، در میدان عمل، با شریک و رقیب قدرتمندی که مثل آنها دعوی ساختن جامعه ای عادلانه را در این جهان داشت، و اهرمهای نیرومند قدرت دولتی در کشوری ثروتمندی را تماما، با پشتیبانی امت پیرو خویش، به چنگ آورده بود، روبرو شد. ایده ظهور امام غایب در آینده، هیچ منافاتی با باور پیروان نظریه ولایت فقهی نداشت. این جنبه از باور آنها نیز با رسالت تاریخی سوسیالیست ها ایرانی، برای برپایی جامعه ای با مساوات همگانی در یک راستا بود.

.

آن چه بر وجوه مشترک فکری این دو باز هم  می افزود؛ جنبه جهانی رسالت هر دو ، در حمایت و برانگیختن جنبشهای ضد سرمایه داری و ضد استعماری ( ضد خارجی) بود.

 

بنا به تعبیر مارکسیستی اغلب محافل سوسیالیست ایرانی از قوانین سیر تاریخ، وظیفه گذر دادن جامعه از نظم سرمایه داری به سوسیالیسم، در میدان سیاست بر دوش نماینده فکری و سیاسی طبقه کارگر، یعنی حزب کمونیست قرار داشت و فقط چنین حزبی بود، که ظرفیت منحصر به فردی رهبری این دوره انتقالی را داشت. طرفه اینکه، همین نقش را پیروان ولایت؛ در برپایی جامعه عدل اسلامی برای خود قایل بودند و فقط با رهبری و تسلط انحصاری آنها بر قدرت دولتی، پی ریزی آن جامعه موعود ممکن میگردید. مقوله نیروهای خودی و غیر خودی نیز از همین نوع برداشت استحراج میشد، که حس خصومت نسبت به دگر اندیشان  را در افکار و ر فتار هر دوی آنها، در درون خود باز تولید کرده و پرورش میداد.

 

چپ تی پیک سوسیالیست ایرانی ، هنوز هم در اندیشه و ضمیر خود، سرمایه داری غرب و در راس آن آمریکا را دشمن اصلی جهانی خود، و عامل اصلی عدم توسعه، فقر، فلاکت، جنگ و خصوصا بی عدالتی درعرصه گیتی میشناسد؛ به همانگونه که اسلام گرایان، خصوصا بخش ولایی آن، شبانه روز بر طبلش میکوبد.

 

در درک چپ تا همین زمان اخیر، قدرت دولتی ، معرف و نماینده صرف منافع سرمایه داران و در مقابل مردم و به اصطلاح "خلق" قرار داشت، از جمله ارتش و قدرت نظامی آن، وسیله ای جز برای حفظ سیادت نظم سرمایه داری نبوده و به همین دلیل نیز، برای برانداختن آن ، باید ارتشی خلقی در مقابل قوای دولتی تشکیل میشد. چنین گفتمانی، درواقع منطیق با همان فکر ایجاد "ارتش ملتی" در مقابل "ارتش دولتی" زمان مشروطه بود، که طراحان و مدافعین اش روحانیون شیعه دخیل در جنبش مشروطه بودند. روحانیون "روسای ملت" فرض میشدند و "پادشاه رئیس دولتی غاصب و غیر شرعی" و قوای قهریه دولتی اش برای دفاع از موجودیت خود و سرکوب امت-ملت بر پا شده بود. همین بر داشت از قدرت بود که به پیدایش دو مرکز اصلی در ساختار اداری در نظام جمهوری اسلامی انجامید.خصوصا اگر تجربه ٤ دهه اخیر را هم در نظر بگیریم، سپاه پاسداران و بسیج، تجسم عینی همان "ارتش ملتی در مقابل ارتش دولتی" و امتداد برداشت شیعی از قدرت دولتی بوده است. هنوز هم شکل تا حدی تراش خورده همین بر داشت است که خود را در قالب دو مرکز قدرت در نظام جمهوری اسلام نشان میدهد، که یکی تحت نظر ولی فقیه به عنوان رهبر امت-ملت، یعنی ثقل اصلی قدرت در حکومت و مبرا از خطا و فساد و غیرپاسح گو به هیچ احدی، ودیگری در قالب دولت رسمی، به عنوان بخشی از دستگاه اجرایی-اداری حکومتی( معادل ومشابه دستگاه سلطنت) که مستعد خطا و فساد است و باید جواب گوی همه خرابیهای بخش غیر پاسخگو هم باشد.

 

هویت ضد سلطنتی هر دو جریان سوسیالیستی و اسلامی نیز از یک ایده کم و بیش مشترک سرچشمه میگرفت که کارکرد دستگاه سلطنت را سرکوب مردم و پی گرد مدافعین منافع آنها و آزادیخواهان، محدود کردن حیطه عمل روسای ملت یعنی روحانیون شیعه، و حمایت از دارایان بر علیه نا داران، و نوکری غربیان و صاحبان سرمایه های خارجی تعریف میکرد.

  

نگاهی به اسناد دوره مشروطیت برای یافتن شواهد بیشتری از این خویشاوندی"سوسیال دموکرات های" ایرانی با اسلام و اصول شریعت، نشان میدهد که اولین تشکیلات سوسیالیست های ایرانی، چه نگاه تعبدانه ای به اسلام سیاسی داشت و تا چه میزان در اصول اعتقادی خود با آن احساس الفت و نزدیکی می کرد.

جمعیت "اجتماعیون-عامیون"، از بین بردن و کشتن کسانی را که نسبت به مذهب گناه کبیره مرتکب بشوند، در مرامنامه خود به صراحت میگنجاند و آن را هم وزن و مترادف با خیانت بزرگ به مردم و وطن قرار میدهد (1)، تظاهر به اسلام در نزد آنان چنان بود که در جریان کشمکش مجلس با محمد علی شاه، در اعلانی مکتوب خطاب به مخالفین مجلس نوشتند که اجازه نخواهند داد مجلس، که اساسش از اولین شرایط مذهب اسلام است، تعطیل شود و قسم به اسلام و اسلامیت خوردند که تا یک نفر هم از آنان باقی باشد اجازه برچیدن مجلس را به احدی ندهند (2). فرقه دموکرات ایران که بعد از انحلال حزب اجتماعیون-عامیون، به عنوان وارث اصلی آن تشکیل شده بود نیز به صراحت اساس فرقه را مبتنی بر مساوات اسلامی فرض میکند، فریدون آدمیت مینویسد: می بینیم حزبی با مشرب دموکراسی اجتماعی در پی توجیه شرعی مسلک خود بر می آید، به اخبار و احادیث تکیه میجوید. وبالاخره اعلام میکند: اساس مسلک فرقه دموکرات "موافق روح مساوات اسلامی است"(3). چنین قرابتی با اسلام، بعدا، همچنان ادامه می یابد و نسل ما کم و بیش با شواهد و اسناد آن در جریان فعالیتهای حزب توده و محافل و سازمانهای چپ نو به حد کافی آشناست.

 

اما درآن زمانه پر آشوب، یک خصیصه مشترک مهم دیگر نیز ما بین سوسیال دموکرات های ایرانی با مراجع روحانیت شیعه ای که، با تکفیر مخالفین خود اسباب قتل آنها را فراهم میکرد، وجود داشت و آن توسل به ارعاب و ترور در حذف مخالفین خود بود ( رفرنسهای ذکر شده از کتاب مشروطه ایرانی شواهد آن را ذکر کرده اند). این فکر و روش بعدها نیز در احزاب و محافل وارث سوسیال دموکراتهای متقدم، کم و بیش ادامه یافت.

 

مفهوم زمان در فهم سوسیالیست های ایرانی به نحو شگقت انگیزی، با تصور صاحب الزمانی شیعیان یکسان است. فاصله ما به موازات گذشت زمان با اهداف تعیین شده سوسیالیستی خود، هر چه دورتر و دست نیافتنی تر شده است. (البته محافل بی تاثیری، که از عالم واقع کنده شده و در دنیای خیالات خویش به خوشگذرانی مشغول اند، زمان تحقق آن اهداف را دقیقا تعیین کرده اند،که گویا بلافاصله بعد از سرنگونی جمهوری اسلامی شروع خواهد شد). اما در دنیای واقع "دره میان سرمایه داری و کمونیسم" چنان عمیق است که به این زودیها از "خاکستر کمونیستها" پرنخواهد شد!

 

حق ویژه اسلام فقاهتی در تولید، تشخیص و تفسیر حقیقت تفاوتی با صلاحیت رقبای سوسیالیست ایرانی آن در تشخصیص حق و باطل ندارد. یکی از این "حقایقی" که فقط این دو، با اطمینان خاطر تعیین کرده اند، نابودی جبری استکبار جهان غرب (به تعبیر فقه ولایتی)؛ و سرمایه داری جهانی باز هم غربی آن (به تعبیر سوسیالیست ها) و تعلق آن به تاریخ است. اما هر دو، علیرغم ادعای اشراف به رمز و رموز طرق هدایت جامعه بشری به سوی عدالت و مساوات، تاکنون هیچ طرح نویی برای جایگزینی بی مثال آن، عرضه نکرده اند.

حساسیت و تعلق خاطر به گذشته در این زمینه، چنان فاقد حد و مرز و با چماق است، که عده ای علیرغم باورهای درونی خود به ورشکستگی افکار پیشین و تمایل خود به سوسیال دموکراسی مدافع سرمایه داری، هنوز هم از ترس تکفیر اطرافیان و جامعه پیرامونی خویش، میکوشند با ابداع مفاهیمی ظاهرا نو، نشان دهند که عقاید کنونی آنها تفاوت اصولی با نظریات و تجارب سوسیال دموکراتیک در کشورهای غربی دارد.

 

سحن آخر

تمدن معاصر غرب، تاکنون، جزر و مد بحرانهای متفاوت و متعدد لیبرال دموکراسی و سوسیال دموکراسی های اروپایی را بارها تجربه کرده است. در 100 سال اخیر در چنین جوامعی، هیچ تغییر رادیکالی در جهت بر اندازی نظم سرمایه داری شکل نگرفته است. جایی که لیبرال دموکراسی در حل بحران های جامعه، به بن بست رسیده، سوسیال دموکراسی و یا ائتلافی از راست و چپ میانه وارد صحنه شده و مشکل را حل و یا تعدیل کرده است. برعکس این سخن هم صادق است، سوسیال دموکراسی وقتی در دام بوروکراتیسم و تمرکز بیش از حد دایناسوری گرفتار شده، توسط رای دهندگان کنار رفته است. جریانات عمده لیبرالی و سوسیال دموکرات و متحدین آنان، بطور مرتب ازتجربه خوب و بد یک دیگر، آموخته و جوامع خود را درحالتی متعادل و به دور از انفجارهای بنیان کن اجنماعی به پیش رانده اند. رسالت "تاریخی" خل مشکلات جامعه هم، درانحصار هیچ یک از آنها نبوده است، نه چپ سوسیالیستی فرشته بوده، و نه راست لیبرال حکم دیو برای شهروندان آنها  را داشته است. اکنون در برابر دموکراسیهای این جوامع، یک آلترناتیو جدید در حال قد بر افراشتن است. این رقیب غدار ، بر عکس توهم پراکنی های مداوم سخنگویان برخی از چپ های ایرانی و همفکرانشان در غرب، آن سوسیالیسمی نیست که قرار بود بر ویرانه های نظم سرمایه داری بنا شده و بشریت را از شر فجایع آن نجات دهد. این آلترناتیو، یک نظم سرمایه سالار، با کاریکاتوری ترسناک از دموکراسیهای غربی است که به دست ملی گرایان اداره خواهد شد. گلوبالیسم افسار گسیخته، مهاجرت انبوه و جنبشهای بنیادگرایانه اسلامی، دست در دست هم، زمینه های نیرومندی را برای تقویت این ملی گرایی افراطی، فراهم ساخته اند.

چین و روسیه با امکات عظیم خود، که دو نمونه کامل از سیستم سرمایه داری اتو کراتیک اند، مدافع و پشتیبان بالقوه این نیروی تازه نفس، در کشورهای غربی اند. کسی چه میداند، اگر نظام های دموکراتیک موجود به نفع آنها تضعیف شوند، الگوی کشور داری چین و روسیه در این کشورها غلبه نیابد. دموکراسیها هم اگر نتواند از موجویت و کارایی خود در تعدیل و حل مشکلات جوامع خود دفاع کنند، میتوانند از هم بپاشند. اما این دموکراسی ها موجود به هر میزان هم آلوده به استعمار و  کشتار و خشونت انبوه و بهره کشی در تاریخ خود بوده باشند، برتری های خود را نسبت به سیستم های اقتدارگرا، در کنترل پلشتی های جوامع بشری، و در جستجوی روزنه های امید بخش برای دور زدن  فجایعی که کره خاکی را با تمامی موجودات و منابع آن تهدید به نابودی میکند، هنوز از دست نداده اند.

آنچه گفته شد، ربطی کاملا مستقیم با آینده و سر نوشت کشور ما، ایران دارد. رهبران و سخنگویان چپ سوسیالیست ایرانی، اگر میخواهند بیش از این بی ربط به اکنون و آینده کشور خویش نباشد، باید از خود عزم و اراده و شجاعت مدنی لازم را ، در گسست قطعی از اصول و عقایدی که انبوهی از تجارب، پیامدهای فاجعه بار آنها را آشکار ساخته ، نشان دهند و بدون لکنت و به صراحت، روشن کنند، چه نوع مناسباتی را با این دو جبهه؛ دموکراسی و اقتدار گرایی و چالشهای مرتبط با آنها در جهان پر مخاطره کنونی، به نفع حال و آینده کشور و مردم خویش میدانند.

 

دیدگاه‌ و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.

اصغر جیلو
برگرفته از:
ایمیل

فیسبوک - تلگرامفیسبوک - تلگرامصفحه شما

توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد! 

افزودن دیدگاه جدید

لطفا در صورتیکه درباره مقاله‌ای نظر می‌دهید، عنوان مقاله را در اینجا تایپ کنید

متن ساده

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • Web page addresses and email addresses turn into links automatically.

لطفا نظر خودتان را فقط یک بار بفرستید. کامنتهای تکراری بطور اتوماتیک حذف می شوند و امکان انتشار آنها وجود ندارد.

CAPTCHA
لطفا حروف را با خط فارسی و بدون فاصله وارد کنید CAPTCHA ی تصویری
کاراکترهای نمایش داده شده در تصویر را وارد کنید.