«سهم امام» برای لبنان؛ «چراغی که به مسجد حرام است»

مسعود آذر

هفته گذشته علی خامنه‌ای «اجازه» داد که «از وجوهات شرعیه خود نصف سهم مبارک امام، معادل یک چهارم خمس را برای کمک به مردم مسلمان جنوب لبنان پرداخت کنند.»
شماری از مراجع تقلید شیعه نیز از جمله حسین وحیدخراسانی، ناصر مکارم شیرازی، حسین نوری همدانی و عبدالله جوادی‌آملی در بیانیه‌های جداگانه‌ای اجازه دادند که بخشی یا نیمی از «سهم امام» برای مردم لبنان اختصاص یابد.
نخستین‌بار نیست که مراجع تقلید شیعه در باره خمس و «سهم امام» چنین اطلاعیه‌هایی را منتشر می‌کنند. قبلا هم برای لبنان، فلسطینی‌ها، کرونا، سیل، حوادث و بلایای طبیعی و... نیز چنین اجازه‌هایی می‌دادند اما شرایط بد اقتصادی ایران و افزایش شمار خانواده‌های نیازمند در داخل کشور باعث شده است که درشبکه‌های اجتماعی نسبت به چنین مجوزهایی حساسیت بیشتری نشان داده شود.
بعضی از کاربران معتقدند که این مجوزها و «دست و دل‌بازی‌ها» بیشتر صبغه سیاسی دارد تا مذهبی و می‌پرسند چرا این پول‌ها برای مردم نیازمند در ایران هزینه نمی‌شود و «چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است.»
خمس در جمهوری اسلامی ایران
خمس یک بازوی مهم اقتصادی برای مراجع تقلید است که اجازه می‌دهد براساس درک و صلاحدید خودشان آن را در اموری که لازم می‌دانند، استفاده کنند. بعضی از مفسران، دریافت خمس را دلیل بقای مدارس و دفاتر مراجع تقلید شیعه می‌دانند. از نظر کسانی مانند علی خامنه‌ای خمس «به ولی امر مسلمین یا وکیل او» تعلق می‌گیرد و «اگر به فتوای مجتهد اعلم (مرجع تقلید)» نیز عمل شود ایرادی ندارد.
ررسی مجوزهای روح‌الله خمینی نشان می‌دهد که او در قبل و بعد از انقلاب اسلامی از «سهم امام» در زمینه‌های مختلفی استفاده کرده است؛ استفاده از خمس برای گسترش اسلام در آمریکا، برای طلاب پاکستان، حوزه‌های علمیه در داخل ایران و... از جمله این موارد است.
بررسی خاطرات اکبر هاشمی‌رفسنجانی نشان می‌دهد که در ۲۵ دی‌ماه ۱۳۶۰ رهبر پیشین جمهوری اسلامی ایران از سهم امام مبلغ ده میلیون تومان به حزب جمهوری اسلامی کمک کرده است و بدهکاری پنج میلیون ودویست‌ وپنجاه‌ هزار تومانی این حزب را «بخشیده» است و این نکته نشان می‌دهد که در آن زمان بخشی از هزینه‌های حزب جمهوری از طرف آقای خمینی تامین شده است.
پس از انقلاب اسلامی، مسئولان تلاش کردند که مردم را تشویق به پرداخت خمس کنند. اکبر هاشمی رفسنجانی در ۲۷ آذرماه ۱۳۶۱، یکی از دو خطبه نماز جمعه را به پرداخت خمس اختصاص داده بود.
آقای هاشمی در این خطبه با برشمردن مواردی که خمس به آنها تعلق می‌گیرد، تاکید کرده بود که خمس جزو درآمد حکومت اسلامی محسوب می‌شود و گفته بود «پس‌انداز خالص کشور ما در 
حال حاضر ۱۵۰ میلیارد تومان است که خمس آن سی میلیارد تومان می‌شود. اگر جامعه، اسلامی باشد و جامعه مسلمان باشد و بخواهد خمس بدهد و باید هم بدهد و ندادنی هم نیست. چون مال او نیست... آن خالص سی میلیارد تومان فقط از ناحیه خمس بر پس‌انداز، مالیات ثابت به دست حکومت اسلامی می‌آید...»
بنا به خاطرات آقای هاشمی، سخنان او بازتاب گسترده‌ای در جامعه داشت و باعث شد که بخشی از مردم که در بانک‌ها پس‌انداز داشتند اقدام به خالی کردن حساب‌هایشان کنند. در خاطره ۲۹ آذرماه او نوشته است که «️ضدانقلاب‌ شایعه‌ پخش‌ کرده‌ که‌ ایران‌ می‌خواهد به‌ عنوان‌ خمس‌ مثل‌ پاکستان‌ یک‌ پنجم‌ پس‌ اندازها را از بانک‌ها بردارند. عده‌ای‌ به‌ بانکها مراجعه‌ کرده‌اند و پولهای‌ خودشان‌ را گرفته‌اند.»
تملک خمس از سوی ولی فقیه
پس از انقلاب اسلامی، امامان جمعه استان‌ها و شهرستان‌ها به عنوان نمایندگان ولی فقیه، مامور جمع آوری خمس شدند و در عمل باعث شدند که منبع درآمد سایر مراجع تقلید به شدت تحت تاثیر قرار بگیرد و بنیه مالی آنها تضعیف شود.
خاطرات اکبر هاشمی‌رفسنجانی نشان می‌دهد که سیطره ولی فقیه به خمس مردم باعث نارضایتی مراجع تقلید شده بود.
آقای هاشمی در خاطرات سوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۰ نوشته است که «آقاجواد، فرزند آیت‌الله [محمد] فاضل لنکرانى آمدند. آقاى لنکرانى گفت، بعضى امام‌جمعه‌ها مانع مى‌شوند که سهم امام به مراجع دیگر برسد؛ منجمله آقاى [شیخ‌محمد] هاشمیان در رفسنجان. گفت، گرفتن خمس توسط دادگاه آقاى [حسینعلی] نیرى، [معاون قضایی دیوان عالی‌کشور] از مردم نیز به سهم امام، تأثیر منفى گذاشته است.»
جعفر نکونام، استاد علوم قرآنی، ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ در کانال تلگرامی‌اش با اشاره به نارضایتی مردم از حکومت نوشت: «شمار پرداخت‌کنندگان خمس در میان شیعیان در این دوره به سبب نارضایتی از متولیان حکومتی بسیار کاهش یافت و فقهاء و مراجع دینی ناگزیر شدند، برای تأمین هزینۀ امور دینی و شهریۀ طلاب دست به دامن حکومت دینی بشوند و سهم قابل توجهی از بودجه سالانۀ کشور را بدان مخصوص گردانند.»
‌آقای هاشمی در ۱۹ دی‌ماه ۱۳۶۰ اشاره دارد که «به‌ ملاقات‌ امام‌ رفتم‌ و برای‌ مصرف‌ شدن‌ چهار میلیون‌ دلار ازسهم‌ امام‌ و خمس‌ برای‌ جهاد وهلال‌ احمر و شیعیان‌ لبنان‌ و سوریه‌ که‌ توسط یک‌ شیعه‌ لبنانی‌ پرداخت‌ می‌شود، اجازه‌ گرفتم».