صندوق توسعه ملی؛ ایران چقدر از درآمد نفت خود را پس‌انداز کرده است؟

هر دو خبر در روز ۱۵ بهمن منتشر شد. اول یکی از نمایندگان مجلس اعلام کرد که آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران با "برداشت ۱/۵ میلیارد دلار" از صندوق توسعه ملی برای "هزینه‌های نظامی" در سال آینده موافقت کرده است.

هم‌زمان گزارشی از مرکز پژوهش‌های مجلس ایران (در ادامه بررسی لایحه بودجه سال آینده) منتشر شد که در آن برآورد شده سال آینده احتمالا دولت پولی برای واریز کردن به صندوق توسعه 

صندوق توسعه ملی، ‌در سال ۱۳۸۹ و درپی تجربه ناموفق "حساب ذخیره ارزی" ایجاد شد. حساب ذخیره ارزی یک دهه قبل از این تاریخ ایجاد شده بود،‌ اما برداشت‌های به گفته مجلس "بی‌رویه" دولت‌های سابق، مخصوصا دولت محمود احمدی‌نژاد، باعث شد که "ذخیره ثروت برای آیندگان" در این حساب عملا شکست بخورد.

حساب ذخیره ارزی با تغییر نام و ضوابط،‌ به صندوق توسعه ملی تبدیل شد تا به گفته بعضی از نمایندگان مجلس دیگر "قلک دولت نباشد" اما آمار و ارقام نشان می‌دهد که این صندوق هم به سرنوشتی مشابه حساب ذخیره ارزی گرفتار شده است.

صندوق توسعه ملی چقدر پول دارد؟

صندوق‌ توسعه ملی ایران، در ابعاد جهانی جزو "صندوق‌های ثروت حاکمیتی" دسته‌بندی می‌شود. بیشتر کشورهای جهان که دارای منابع قابل توجه نفت گاز یا مواد معدنی هستند، صندوق‌های مشابهی برای ذخیره و سرمایه‌گذاری بخشی از فروش این منابع ایجاد کرده‌اند. بعضی از کشورهایی که منابع طبیعی خاصی هم ندارند، صندوق مشابهی برای سرمایه‌گذاری اضافه درآمد دولت‌هایشان ایجاد کرده‌اند.

با توجه به ماهیت این صندوق‌ها، که هدفشان سرمایه‌گذاری این منابع است،‌ حجم آنها براساس منابع ورودی، از آغاز تاسیس مشخص می‌شود. بخشی از این منابع سرمایه‌گذاری شده، بخشی به عنوان وام قرض داده‌شده‌اند تا با اصل پول و سودشان بازگردند و احتمالا بخشی منابع هم به صورت نقد یا به صورت دارایی‌هایی که قابلیت نقد شدن سریع دارند نگهداری می‌شوند.

موسسه صندوق‌های ثروت حاکمیتی، که لینک آن در سایت رسمی صندوق توسعه ملی ایران هم وجود دارد، مجموع دارایی‌های صندوق ایران را ۹۱ میلیارد دلار نشان می‌دهد. این حجم پولی است که از سال ۲۰۱۱ میلادی (تاسیس صندوق توسعه ملی) وارد این صندوق شده است.

برای دیدن جایگاه ایران در جهان جدول زیر را ببنید. در این جدول صندوق‌هایی که منابع آنها از درآمدهای نفت و گاز تامین می‌شود از سایر صندوق‌ها جدا شده است. همچنین در مورد کشورهایی که چند صندوق مجزا دارند، مجموع دارایی صندوق‌هایشان درنظر گرفته شده است.

اما این رقم به این معنی نیست که صندوق توسعه ملی، ۹۱ میلیادر دلار پول نقد در اختیار دارد. این رقم، مجموع پول‌هایی است که در عمر این صندوق واردش شده است.

در مورد ایران،‌ بخشی از آن یا هزینه شده،‌ یا به عنوان وام یا قرض پرداخت شده (و قرار است با سود به صندوق برگردد). تنها بخش کوچکی از این پول - که در ادامه محاسبه می‌شود - احتمالا به صورت نقد در دسترس است.

چقدر از منابع صندوق توسعه ملی تا امروز مصرف یا سرمایه‌گذاری شده است؟

تازه ترین گزارش مالی صندوق توسعه ملی ایران نشان می‌دهد که از آغاز تاسیس تا شهریور ۱۳۹۷ حدود ۷۰ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار تحت سه عنوان اصلی از صندوق خارج شده است.

• وام ارزی: یعنی اعتبارات ارزی که به بخش‌های "غیر دولتی یا تعاونی" پرداخت شده تا صرف پروژه‌های زیربنایی شود. البته جزئیات این پرداخت‌ها نشان می‌دهد که بخشی از این پول به شرکت‌های نیمه دولتی رسیده یا مستقیم وارد پروژه های دولتی شده است. این اعتبارها با واسطه بانک‌ها پرداخت شده‌،‌ اما با تایید هیات امنای صندوق.
• پرداخت به دولت: این پول صرف "طرح‌های ملی" شده است. مثلا رساندن آب به سیستان، احیای زمین‌های کشاورزی خوزستان و ایلام. قوانین بودجه دولت صندوق را مکلف به پرداخت منابع بعضی از طرح‌های ملی می‌کند. البته در اصل باید بودجه چنین طرح‌هایی از صرفه جویی در بخش‌های دیگر و از طریق بودجه عمرانی تامین شود اما احتملا چون دست دولت تنگ بوده به گردن صندوق توسعه ملی افتاده است.
• سپرده‌گذاری ارزی: این بخش هم پولی است که در اختیار بانک‌ها قرار می‌گیرد تا به طرح‌های مرتبط با صنعت برسد.

چقدر پول نقد در صندوق توسعه ملی ایران وجود دارد؟

با وجود آن که قانونی در مورد محرمانه بودن موجودی صندوق توسعه ملی وجود ندارد،‌ اما این رقم مبهم است. در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد،‌ بحث‌هایی درباره محرمانه بودن این رقم مطرح شد اما در نهایت مشخص شد که قانونی در این باره وجود ندارد.

با وجود این که مقام‌های ایران، شاید علاقه‌ای به اعلام موجودی این صندوق ندارند،‌ اما با توجه به رقم‌های ورودی و خروجی، می‌توان برآورد کرد که حدود ۲۰ میلیارد دلار در صندوق موجود باشد. این پول ممکن است به صورت مجموعه‌ای از ارز‌های دیگر یا دارایی‌های قابل نقد شدن باشد. البته وام‌ها و اعتباراتی که پرداخت شده است هم از نظر حسابداری، جزو دارایی‌های صندوق است،‌ اما امکان نقد شدن فوری را ندارند.

صندوق توسعه ملی همچنین براساس قانون، حسابی برای "نیازهای ضروری کشور" دارد که برداشت از آن با حکم قانونی و بعد از اجازه رهبر ایران ممکن است.

برای نمونه پارسال آیت الله خامنه‌ای مجوز برداشت حدود ۲/۵ میلیارد دلار برای تقویت نهاد‌های نظامی و مقابله با ریزگرد‌ها را صادر کرد که با مجوز امسال او در مجموع طی دو سال اخیر چهار میلیارد دلار از منابع صندوق برداشت شده است.