جزئیات فنی و نتایج خرابکاری اخیر در تاسیسات غنی‌سازی نطنز

بامداد روز یکشنبه ۲۲ فروردین ۱۴۰۰ برابر با ۱۱ آوریل ۲۰۲۱، آنچه مقامات اطلاعاتی اسرائیلی و آمریکایی از آن به عنوان یک «حمله سایبری» یاد کردند و مقامات رژیم جمهوری اسلامی ایران «خرابکاری داخلی» نامیدند، سبب شد تا شبکه توزیع برق در تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم نطنز دقایقی با اخلال مواجه شود و برق سانتریفیوژهای آی آر-۱، آی آر۲اِم و آی آر-۴ نصب شده در این مرکز ناگهانی قطع شود؛ امری که مسبب آسیب شدیدی به این سانتریفیوژها شد و به از کار افتادن عمده آنها انجامید.

پس از انتشار اخبار مربوط به این خرابکاری، محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام، مدعی شد که در آن مرکز یک خرابکاری بزرگ و آتش‌سوزی رخ داده است و با استناد به سخنان او، برخی از رسانه‌ها در اسرائیل نیز آن واقعه را به آن کشور نسبت دادند. اگرچه در مورد کمیت و کیفیت ادعای محسن رضایی مبنی بر انفجار و آتش‌سوزی در آن مرکز اطلاعاتی در دست نیست، اما قطع ناگهانی برق آبشارهای سانتریفیوژ نطنز، مطمئنا آسیب گسترده‌ای به برنامه اتمی ایران وارد کرده است.

پشتیبانی نکردن نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا از هرگونه عملیات نیروی هوایی اسرائیل بر ضد تاسیسات هسته‌ای ایران، برد محدود جنگنده‌های رادارگریز اف-۳۵آی بدون سوختگیری هوایی برفراز عراق و ناتوانی آنها در حمل بمب‌های سنگرشکن، ناتوانی اسرائیل در استقرار تیم جست‌وجو و نجات در عراق در حین عملیات هوایی برفراز ایران، و بسیاری موارد دیگر، مانع از آن شده است تا نیروی هوایی اسرائیل در ۱۴ سال اخیر عملیات‌هایی چون اوپرا در ۱۷ خرداد ۱۳۶۰ و «بیرون جعبه» در تاریخ ۱۶ شهریور ۱۳۸۶ (که به ترتیب، تاسیسات هسته‌ای عراق و سوریه را در هم کوبید) برای انهدام تاسیسات هسته‌ای نطنز اجرا کند.

ناتوانی نیروی هوایی اسرائیل در انجام عملیات هوایی علیه تاسیسات هسته‌ای ایران، موجب شد تا نیروی دفاعی اسرائیل و نیز سرویس اطلاعاتی آن کشور، موساد، با افزایش نفوذ در بالاترین سطوح اطلاعاتی و امنیتی در ایران به قابلیتی دست یابند تا بی‌نیاز از انجام یک حمله هوایی، قلب برنامه هسته‌ای ایران را با خرابکاری، و نیز حمله سایبری، هدف قرار دهند. انفجار در مرکز مونتاژ سانتریفیوژ نطنز در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۹۹ و اخلال در شبکه توزیع برق این تاسیسات در تاریخ ۲۲ فروردین ۱۴۰۰، دو نمونه از بزرگترین دستاوردهای اسرائیل جهت آسیب‌رسانی به برنامه اتمی ایران است.

کدام سانتریفیوژها در نطنز آسیب دیده‌اند؟

صبح امروز، دوشنبه ۲۳ فروردین ۱۴۰۰، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه رژیم جمهوری اسلامی ایران، مدعی شد که در نتیجه حمله یا خرابکاری اسرائیل، تمامی سانتریفیوژهای آی آر-۱ (IR-1) مرکز غنی‌سازی اورانیوم شهید احمدی روشن در نطنز، از کار افتاده‌اند. او ادعا کرد که سایر سانتریفیوژهای این مرکز نیز در حال بررسی هستند تا در صورت مشاهده آسیب در آنها، از خدمت خارج شوند.

بر اساس اسناد موجود در رابطه با «برجام» یا توافق هسته‌ای امضا شده بین ایران و ۵+۱ در سال ۱۳۹۴، سازمان انرژی اتمی ایران در مجموع ۱۹۱۳۸ سانتریفیوژ آی آر-۱ و ۱۰۰۸ سانتریفیوژ آی آر-۲اِم در اختیار داشت. اما بر اساس توافق، تعداد این سانتریفیوژها به تنها ۶۱۰۴ دستگاه آی آر-۱ کاهش یافت و سطح غنی‌سازی اورانیوم نیز از ۳.۶۷ درصد بالاتر نرفت، و سانتریفیوژهای آی آر-۲اِم نیز هرگز در مدار قرار نگرفتند. دقیقا مشخص نیست که چه در آن زمان و چه در حال حاضر، چه تعداد از این سانتریفیوژها در نطنز، و چه تعداد در مرکز غنی‌سازی اورانیوم فردو قرار داشتند.

به دنبال خارج شدن ایالات متحده آمریکا از برجام، به دستور علی خامنه‌ای، رهبر رژیم جمهوری اسلامی ایران، سازمان انرژی اتمی ایران در تاریخ ۱۴ خرداد ۱۳۹۷ استفاده از سانتریفیوژهای جدید را آغاز کرد و دست به توسعه، طراحی و ساخت سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر از آنها نیز زد. در نتیجه آن اقدام، سانتریفیوژهای آی آر-۲اِم تاسیسات نطنز تا آغاز سال جاری به ۶۹۶ فقره افزایش یافت و روز گذشته تعداد ۱۷۴ فقره سانتریفیوژ آی آر-۴ نیز تحت یک آبشار جدید، به چرخه عملیاتی این مجموعه وارد شد. همین روند بود که سرانجام به حمله یا خرابکاری اسرائیل در شبکه توزیع برق نطنز منجر شد.

بر اساس سخنان سعید خطیب‌زاده، سانتریفیوژهای آی آر-۱ آسیب‌دیده در جریان این حمله، قرار است با سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر جایگزین شوند. این امر نشان می‌دهد که حمله یا خرابکاری اسرائیل در این مرکز، فرصتی ویژه برای سازمان انرژی اتمی ایران فراهم کرده است تا به بهانه آن، سرانجام سانتریفیوژهای ناکارآمد و ضعیف آی آر-۱ را که ایران بر اساس توافق هسته‌ای مجبور به استفاده از آنها بود، با سانتریفیوژهای پیشرفته و کارآمد‌تری عوض کند که می‌توانند تاخیر ایجادشده در دستیابی ایران به ۲۰۲ کیلوگرم از گاز هگزافلوراید اورانیوم یا «یو اف۶» با غنای ۲۰ درصد را به منظور استفاده جهت ساخت نخستین کلاهک هسته‌ای مورد استفاده در موشک‌های بالستیک، تا حدودی جبران کند.

۹ ماه دیگر تاخیر در برنامه هسته‌ای ایران

سال گذشته، به دستور مقامات رژیم جمهوری اسلامی ایران، مرکز مونتاژ سانتریفیوژ مجموعه غنی‌سازی شهید احمدی روشن روزانه ۶۲ سانتریفیوژ آی آر-۶ را جهت ارسال به فردو و بهره‌برداری در آنجا تولید می‌کرد. اما در نتیجه خرابکاری گسترده در آن تاسیسات و انهدام آن سوله در تاریخ ۱۲ تیر ۱۴۰۰، مونتاژ و تولید سانتریفیوژها در آن مرکز متوقف، و سرانجام پس از ماه‌ها تاخیر، در دو نقطه دیگر از ایران، واقع در پارچین (شرق تهران) و اراک (منطقه خنداب) آغاز شد. به علت از دست رفتن مهمترین تجهیزات کالیبراسیون موجود در تاسیسات نطنز، به نظر نمی‌رسد این دو مرکز دیگر توان تولید ۶۲ سانتریفیوژ آی آر-۶ را در روز داشته باشند، بلکه در واقع یک یا دو سانتریفیوژ روزانه در این دو مرکز مونتاژ شود.

لازم به ذکر است پیش از توافق هسته‌ای موسوم به برجام، ایران در مجموع ۷۱۵۴ کیلوگرم اورانیوم غنی شده با غنای ۳.۶۷درصد و ۱۹۶ کیلوگرم با غنای ۱۹.۷۵ درصد در انبار داشت که این میزان پس از برجام به تنها ۳۰۰ کیلوگرم برای عیار ۳.۶۷ درصد کاهش یافت و ذخیره اورانیوم غنی‌سازی شده با عیار ۱۹.۷۵ درصد نیز به کلی از میان برداشته شد. در آن تاریخ، نه این میزان از اورانیوم کفاف تولید کلاهک اتمی را می‌داد و نه هنوز شرکت‌های تابعه وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و همچنین سپند ( سازمان پژوهش و نوآوری وزارت دفاع ایران) امکان فراهم کردن دانش لازم را برای ساخت چنین کلاهک‌هایی را فراهم می‌کرد.

بر اساس یک گزارش منتشر شده در وبسایت تایمز اسرائیل، مقامات اطلاعاتی اسرائیلی و آمریکایی تخمین زده‌اند که در نتیجه حمله سایبری اسرائیل به تاسیسات نطنز، برنامه هسته‌ای ایران با یک تاخیر نه ماهه مواجه شده است. این به آن معناست که دیگر رژیم جمهوری اسلامی ایران توانایی تولید گاز یو اف-۶ کافی جهت تولید نخستین سلاح اتمی خود را نخواهد داشت و این امر دست کم تا دی ماه سال آینده خورشیدی برابر با ژانویه سال ۲۰۲۳ به درازا خواهد کشید. ممکن است تا آن زمان، نیروی هوایی اسرائیل با ارتقا جنگنده های اف-۳۵آی خود شامل تعبیه مخازن سوخت تطبیقی (Conformal fuel tanks) و همچنین توسعه و ساخت بمب سنگرشکن با قابلیت تعبیه در دهلیزهای داخلی سلاح این جنگنده‌ها با کمک شرکت لاکهید مارتین و صنایع هوافضای اسرائیل سرانجام توانایی انجام حمله هوایی مستقیم به تاسیسات نطنز و بی‌نیاز از پشتیبانی نیروی هوایی آمریکا را پیدا کند.

روز یکشنبه ۲۲ فروردین ۱۴۰۰ برابر با ۱۱ آوریل ۲۰۲۱، ساعاتی پس از انتشار خبر اخلال در شبکه توزیع برق تاسیسات هسته‌ای نطنز در نتیجه حمله سایبری ارتش دفاعی اسرائیل، محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام، خبری منتشر کرد، مبنی بر این که بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران، در حین بازدید از تاسیسات هسته‌ای نطنز پس از حمله سایبری به علت آتش‌سوزی و انفجار، از ارتفاع هفت‌متری به پایین پرتاب شده است. در نتیجه این سانحه، ادعا شده است که کمالوندی دچار شکستگی جمجمه و مچ پا شده است.

پس از انتشار این خبر، برخی از رسانه‌های اسرائیلی ادعا کردند که یک شیء انفجاری کار گذاشته شده توسط موساد در این تاسیسات در راستای انهدام کامل شبکه توزیع برق این مجموعه، منفجر شده و در نتیجه آن انفجار، یک آتش‌سوزی نیز رخ داده است. ابتدا تصور می‌شد که آن انفجار و آتش‌سوزی در تاسیسات روی زمین این مجموعه، از جمله نیروگاه اصلی برق آن رخ داده باشد. اما با انتشار تصاویر ماهواره‌ای اولیه توسط شرکت سِنتینِل‌هاب (SentinelHub) و مشاهده نشدن اثر یا اثراتی از آتش‌سوزی و خرابی، به نظر می‌رسد اگر واقعا چنان آتش‌سوزی و انفجاری در این مرکز اتفاق افتاده باشد، باید در تاسیسات زیر زمینی آن رخ داده باشد.

محسن رضایی، فرمانده سابق سپاه پاسداران، در ماه‌های اخیر با نظریه‌ها و سخنان جنجالی‌اش در رابطه با حوادث سیاسی و امنیتی در رسانه‌های حکومتی کشور مطرح شده است. ادعای او مبنی بر ترور محسن فخری‌زاده با استفاده از توپ لیزری کنترل از راه دور، یکی از بهترین نمونه‌ها است. تصاویر ماهواره‌ای منتشر شده امروز حاکی از نبودِ انفجار یا آتش‌سوزی گسترده در تاسیسات واقع بر روی سطح زمین در مجموعه نطنز است. همچنین، هنوز مشخص نیست که آتش‌سوزی یا انفجاری در تاسیسات زیرزمینی این مجموعه هم رخ داده باشد. بر این مبنا، این احتمال نیز وجود دارد که ادعای رضایی مبنی بر مجروح شدن کمالوندی در نتیجه انفجار، صحت نداشته باشد و آن مسدومیت در جریان همان حمله سایبری و قطعی برق مجموعه رخ داده باشد.

این احتمال هم وجود دارد که مقامات رژیم جمهوری اسلامی ایران، از جمله محسن رضایی، با ادعای انفجار در تاسیسات زیرزمینی نطنز پس از حمله سایبری به شبکه توزیع برق آن، بهانه کافی برای از رده خارج کردن هزاران سانتریفیوژ فرسوده و قدیمی آی آر-۱ این مجموعه را فراهم کرده باشند؛ سانتریفیوژهایی که سازمان انرژی اتمی ایران بر اساس قرارداد هسته‌ای موسوم به برجام که در سال ۱۳۹۴ منعقد شده بود، مجبور به استفاده از آنها بود و اجازه استفاده از سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر آی آر-۲اِم، آی آر-۴ و آی آر-۶ به جای آنها را که هم سوی بالاتری داشتند و هم می‌توانستند اورانیوم را با غنای بالاتری غنی‌سازی کنند، نداشت.

در سه سال اخیر و به دنبال خروج ایالات متحده آمریکا از برجام، سازمان انرژی اتمی ایران صدها سانتریفیوژ جدید را طراحی، توسعه و تولید کرد که در دو مرکز غنی‌سازی اورانیوم نطنز و فردو تعبیه شدند و مورد بهره‌برداری قرار گرفتند. در مجتمع غنی‌سازی شهید احمدی روشن، واقع در تاسیسات اتمی نطنز، تا پیش از حمله سایبری ارتش دفاعی اسرائیل، هزاران سانتریفیوژ قدیمی و فرسوده آی آر-۱ در کنار ۶۹۶ سانتریفیوژ آی آر-۲اِم و ۱۷۴ آی آر-۴ (که روز ۲۱ فروردین ماه برابر با ۱۰ آوریل ۲۰۲۱ در چرخه عملیات قرار گرفتند) تحت بهره برداری قرار داشتند. 

تا پیش از خبراکاری در تاسیسات نطنز، چنانچه رژیم جمهوری اسلامی ایران به یک توافق هسته‌ای مشابه به آنچه در سال ۱۳۹۴ دست یافت، می‌رسید، به‌طور قطع مجبور به از رده خارج کردن سانتریفیوژهای جدیدتر آی آر-۲اِم و آی آر-۴ این مجموعه و آی آر-۶ مجموعه فردو می‌شد. حال با از میان برداشته شدن سانتریفیوژهای قدیمی به دنبال آسیب شدید به آن‌ها، سازمان انرژی اتمی ایران بهانه کافی برای جایگزین کردن آن با نمونه‌های ممنوعه و پیشرفته‌تر دارد.