یکپارچگی ایران در نظام سیاسی غیرمتمرکز تضمین می شود

تجارب دو جنگ ساسانیان با رومیان و جنگ صفویان با عثمانی به ما چه می گویند؟

مورخان، هم دولت ساسانی و هم صفوی را دولتی بزرگ می شمارند. اما هدف از تشکیل چنین دولت های بزرگ درست توضیح داده نمی شوند. به همین جهت این مسئله صرفاً خشنودی را در میان ایرانیان عظمت خواه بر می انگیزد. 

هیچ دولت و حکومتی نمی تواند بدون توجیه نظری یا مذهبی بوجود آید. بستگیِ نوع "توجیح"، هم مربوط است به اوضاع داخلی و هم رقبای خارجی. دو دولت ساسانی و صفوی هم از این امر مستثنی نبودند. رقابت بین دولت یا کشور ایران و روم در دوره باستان موضوعی است که همگان از آن مطلع ایم. این رقابت که منجر به دو جنگ ایران و روم در دوره دولت ساسانی انجامیده، آن نظام عقیدتی دولتی را موجب می شده که بتواند وحدت ایجاد کند. زیست اجتماعی فرهنگی ایرانیان که همواره بر دینیت استوار بوده چنین وحدتی را میان دین دولت ایجاد کرد. وحدتی که، تا بتواند در مقابل رقیب یا متخاصم خارجی مقاومت کند. چنین وحدت دین و دولت نمی توانسته به تمرکز قدرت و از پی آن، به کُشتار دینی نیانجامد.

الگوی ”ایرانشهری" یعنی وحدت دین و دولت و بطورکلی وحدت کشوری بر این مبنا. ایران که خود را در رقابت یا تخاصم با روم باستان می دیده در فکر چاره بوده تا چنین تخاصمی را بنفع خود به پایان رساند. قدرتِ زورِ متمرکز که از طریق وحدت دین و دولت شکل می گرفته اساس کار دولت ساسانی شد تا بتواند از این طریق در مقابل روم یا در جنگ با رومیان تاب آورد یا روم را به شکست کشاند. بنابراین الگوی ایرانشهری بعنوان یک امر سیاسی، در وحدت دین و دولت و تمرکز قدرت که نمی توانسته با کُشتار دینی همراه نبوده باشد قابل توضیح است. چنین وحدتی نتوانسته پیروزی در جنگ را ضمانت کند و ایرانیان در دو جنگ با رومیان شکست را متحمل گشتند. 

چنین شباهتی را کم و بیش در دوره حکومت صفویان نیز مشاهده می کنیم. تخاصم میان کشور ایران و ترکیه عثمانی در زمانیکه ایران دوره میانه را سپری می کرده، منجر به "جنگ چالدران" شد. صفویان که یک طرف این تخاصم و آلوده به آن بودند به فکر تشکیل دولت بزرگ افتادند. این دولت بزرگ که بر مبانی "وحدت شیعی" شکل می گرفته نمی توانسته با آزار و اذیت دینی(در حق سنی مذهبی ها) و کُشتار دینی همراه نبوده باشد. کُشتار بیرحمانه مردم از سوی شاه اسماعیل صفوی بر مورخان ما پوشیده نیست. با چنین "وحدت" و کُشتار توانستند دولت نسبتاً بزرگ تشکیل دهند تا به مصاف رقیب خارجی که ترکیه عثمانی بوده بروند. شاه اسماعیل که به نیرومندی قدرت حکومت خویش غرا (همان غرای خسرو پرویز در مقابل نماینده عمر که با پیام عمر نزد وی آمده بود) شده بود در نامه ای به سلطان عثمانی به وی گوشزد می کند که بسیاری از مردم در سرزمین های عثمانی از وی پیروی می کنند. سلطان عثمانی که دوام قدرت خود را در تضعیف یا نابودی دولت صفوی می دیده در روز موعود جنگ را با ایران در منطقه چالدران می آغازد و ایران را شکست می دهد. بنابراین الگوی وحدت دینی که به تمرکز قدرت می انجامیده در هر دو دولت بزرگ ایرانی، منجر به شکست خفت بار کشور ایران شد. 

ایران از دوره قدیم و میانه گذر کرده و با پشت سر نهادن تجارب الگوی دولت های شکست خورده نمی تواند برای امروز خود به همان طریق گذشته، بنای قدرت متمرکز را در نظام سیاسی بچیند. 

یکپارچگی ایران در پذیرش تکثر قدرت در مناطق ایران و نیز تقسیم قدرت بر بستر گفتگوهای چند جانبه، تضمین می شود.  در حالیکه تجارب قدرت متمرکز دولت ها در گذشته که هدف اصلی مقابله با رقیبان خارجی بوده مناطقی از ایران را بر باد داد. نمونه اش پیروزی دولت عثمانی در جنگ با ایران بوده که مناطقی از ایران را به ضمیمه خود در آورد. "وحدت کشوری" بوسیله ادغام دین و دولت و تمرکز قدرت آنگونه که در دوره "ایرانشهری" رسم بوده ناممکن است. این ناممکنی، الگوی ایرانشهری را مردود می سازد. بنظرم تنوع اجتماعی، دینی و فرهنگی که در مناطق ایران وجود دارد نمی تواند خود را در تمرکز قدرت بیابد. از اینرو از هم اکنون می بایست بر سر یکپارچگی ایران و نیز متعاقباً در چگونگی تنوع و تکثر قدرت به مذاکره و توافق رسید. 

نیکروز اعظمی
Niki_olad@hotmail.com